معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

میان آثار پهلوی، دو واژه‌نامه نیز وجود دارد که در زمرۀ آثار خاص و مهم فارسی میانه قرار می‌گیرد و شاید بتوان آنها را متنی غیردینی به شمار آورد. یکی از آنها به نام «فرهنگ پهلوی» مشتمل بر هزوارش‌ها (واژه‌هایی از اصل آرامی) و معادل پهلوی آنها، همچنین لغات دشوار و مبهم فارسی میانه است؛ و واژه‌نامۀ دیگر که موضوع این پژوهش است، «فرهنگ اویم ایوک» نام دارد که فرهنگی است دو‌زبانه مشتمل بر واژه‌ها و عبارات اوستایی و ترجمۀ پهلوی آنها.

ساختار فصل‌های مختلف این فرهنگ یکسان نیستند، در برخی از فصول این فرهنگ، واژه‌ها براساس موضوع و در برخی فصول دیگر به ترتیب الفبایی مرتب شده‌اند؛ فصل دوم نیز شامل نکات دستوری در زبان اوستایی است. این فرهنگ را با توجه به موضوعات گوناگونی که در آن مطرح شده است، به 27 فصل تقسیم کرده‌اند.

فرهنگ اویم مشتمل بر حدوداً 900 واژه اوستایی است که از آن میان تقریباً 360 واژه «تکامد»‌اند یعنی در بخش‌های دیگر اوستا دیده نمی‌شوند و تنها در این فرهنگ به کار رفته‌اند. از آن مهم‌تر، از 100 جمله و عباراتی که در «فرهنگ اویم» آمده است، تنها 29 جمله و عبارت در اوستای کنونی باقی مانده است.

شیوه فرهنگ‌نویسی موضوعی، شیوه‌ای بسیار کهن و باستانی است که در فرهنگ‌های سومری و اکدی نیز دیده می‌شود. در فصل نخست، دوم، سوم، بیست‌وپنجم، بیست‌و‌هفتم و احتمالاً فصل بیست‌و‌ششم، واژه‌ها براساس موضوع نظم یافته‌اند. در فصل نخست اعداد از یک تا ده شمرده شده‌اند؛ در فصل دوم مقوله‌های دستوری اوستا با مثال و گاه شرحی مختصر آورده شده است؛ در فصل سوم بخش‌های مختلف بدن انسان، صفاتی که برای آنها به کار می‌رود و نیز واژه‌هایی که بیانگر انواع سخن و گفتار است، نام برده شده است؛ فصل بیست‌و‌پنجم به انواع گناهان و تاوان آنها می‌پردازند و توضیحاتی به زبان پهلوی دربارۀ هر یک داده شده است. اکثر واژه‌ها و اصطلاحات اوستایی این فصل تکامدند و در بخش‌های دیگر اوستا اثری از آنها نست. همچنین برای توضیحاتی که دربارل گناهان یا مجازات آنها داده شده، همانند و نظیری در متون زند و پهلوی نداریم و فصل بیست‌و‌هفتم واحدهای اندازه‌گیری طول و زمان را برمی‌شمارد برخی از این واحدها در دیگر متون اوستایی و نوشته‌های پهلوی باقی مانده است، اما اکثر آنها تنها در این فرهنگ آمده است. در بررسی این فصل از «فرهنگ اویم» معلوم می‌شود که دو مقیاس اصلی برای ساخت واحدهای دیگر اندازه‌گیری به کار رفته است، یکی «انگشت» و دیگری «هاسر» است؛ فصل بیست‌وششم نیز مشتمل بر کلمات و عباراتی اوستایی است.

واژه‌های فصل‌های چهارم تا بیست‌وچهارم نیز، مانند موضوعاتی که در فصول آغازین و پایانی کتاب آمده است، نمایندۀ بخش کوچکی از واژه‌های اوستایی‌اند.

بررسی و مقایسۀ فهرست‌های الفبایی موجود برای حروف اوستا، هیچ قاعدۀ کلی را به دست نمی‌دهد، از سوی دیگر فهرست الفبایی «فرهنگ اویم» نیز به هیچ یک از این فهرست‌ها شباهت ندارد. مشکل بتوان فهرست الفبایی «فرهنگ اویم» را کهن و اصیل دانست یا حتی آن را به دوران ساسانیان نسبت داد. به نظر می‌رسد در قرن سوم یا چهارم هجری، آنچه از فرهنگ‌های الفبایی کهن باقی مانده بود، با ترتیبی که می‌بینیم و در «فرهنگ اویم» به دست ما رسیده، تدوین نهایی شده است.

دربارۀ زمان تدوین «فرهنگ اویم» به آسانی نمی‌توان نظر داد. احتمالاً تدوین نهایی کتاب در اواخر دورۀ ساسانی یا قرون اولیۀ اسلامی انجام گرفته باشد. اما بی‌تردید نخستین تدوین این فرهنگ بسیار قدیمی‌تر است.

در «فرهنگ اویم» هم مبحث دستور زبان اوستایی مطرح شده است، هم معنای واژه‌های اوستایی به پهلوی؛ در برخی فصل‌های فرهنگ، واژه‌ها براساس موضوع منظم شده‌اند و در برخی فصل‌ها براساس ترتیب الفبایی؛ این گوناگونی موضوعی می‌تواند به دلیل منابع متفاوت فرهنگ پدید آمده باشد. احتمالاً در دوره‌های قدیمی‌تر، فرهنگ‌های مختلف موضوعی وجود داشته است که برخی به دستور زبان اوستایی و برخی دیگر به معنای واژگان می‌پرداختند، همچنین واژه‌نامه‌هایی برای متون مختلف اوستا و زند موجود بوده که واژه‌ها را به ترتیب الفبایی ارائه می‌داده است.

این پژوهش از چهار بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل متن انتقادی «فرهنگ اویم ایوک» براساس چهار دست‌نویس M51، K20، TD28 و F3 است. بخش دوم شامل آوانویسی و ترجمۀ متن است. آوانویسی متن اوستایی به روش هوفمان و آوانویسی متن پهلوی به روش مکنزی انجام شده است. واژه‌های اوستایی با فونت ایتالیک، واژه‌های پهلوی با فونت معمولی و واژه‌های پازند با فونت سیاه تایپ شده‌اند. در تصحیح واژه‌ها از مواردی مانند u یا i که در دست‌نویس‌های «فرهنگ اویم» بسیار زیاد است چشم‌پوشی شده اما همۀ این موارد در متن انتقادی با جزئیات کامل آورده شده و اغلب در یادداشت‌ها نیز به آنها اشاره شده است. بخش بعدی، یاددا‌شت‌هایی است برای دریافت بهتر متن؛ در این بخش به ویژه به شواهد دیگر واژه‌های اوستایی در بخش‌های دیگر اوستا و برگردان زند آنها اشاره شده است. بخش آخر، واژه‌نامه است که روش کار آن به تفصیل در آغاز همان بخش توضیح داده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

راهنمای اصطلاحات و نشانه‌ها

متن انتقادی براساس چهار دست‌نوشتۀ M51، K20، TD28 و F3

آوانویسی، ترجمه و تعلیقات

آوانویسی و ترجمۀ فارسی

یادداشت‌ها

واژه‌نامه

کتاب‌نامه