معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فلسفۀ اسلامی همچون همۀ فلسفه‌هایی است که با یک دین پیوند دارند، یعنی دربردارندۀ عناصر مختلف و نیاز به فهمی از دین است، به همان‌اندازه که نیازمند عناصر و فهم فلسفی است. پیتر گراف در این کتاب دربارۀ اسلام و به ویژه طیفی از مسائل نظری که در این دین مطرح شده، به فراوانی توضیح می‌دهد. بسیاری ازاین مسائل بیشتر الهیاتی/ کلامی هستند تا فلسفی، یا می‌توان دربارۀ آنها چنین اندیشید، اما تمایز برقرار کردن بین آنها در فلسفۀ اسلامی کما بیش تصنعی است. بسیاری از مباحث کلامی، ریشه در مفاهیم عمیق فلسفی دارند یا در واقع، تداوم‌یافتۀ مفاهیم فلسفی‌اند. در گذر زمان در بسیاری از مناطق جهان اسلام، حملاتی بر فلسفه صورت کرفته و بنابراین در هیأت کلام به عقب نشسته است، چنانکه بود. این مسئله برای کسانی که برای نخستین بار به این موضوع روی می‌آورند اهمیت دارد و به آنها کمک می‌کند تا بتوانند پیوندهای محکم بین فلسفۀ اسلامی و خود اسلام را در نظر داشته باشند.

این کتاب برای کسانی طراحی شده است که برای نخستین بار هم به دین و هم به فلسفه بر می‌خورند و مداخل به گونه‌ای با یکدیگر و با خوانش‌های بین سطور پیوند خورده‌اند که خوانندگان بتوانند فهم خود را از آنچه اینجا می‌یابند افزایش دهند. در این کتاب اصطلاحات عربی به دقت توضیح داده می‌شوند و این برای آشنایی با بستری که فلسفۀ اسلامی در آن شکفته و گسترش یافته اهمیت دارد. اما این خطاست که فلسفۀ اسلامی را بیگانه تصور کنیم. خوانندگان آشنا با فلسفه عموماً بسیاری از مسائل مورد بحث در اینجا را آشنا خواند یافت و خوانندگان آگاه به اسلام نیز خواهند دید که دین چگونه به‌طور کاملاً طبیعی می‌توان مسائل فلسفی را مطرح سازد و به حل و فصل آنها بپردازد. خوانندگانی هم که با هیچ‌یک آشنا نسیتند، علاقه‌مند خواهند بود که دریابند فلسفۀ اسلامی کدام ساختار دلفریب از اندیشۀ نظری را به نمایش می‌گذارد.

این کتاب یکی از چند کتاب فلسفی فشرده‌ای است که در دانشگاه ادینبرگ تألیف شده و الیور لیمن، استاد فلسفۀ دین دانشگاه کنتاکی، سرویراستاری این مجموعه را بر عهده داشته است. این مجموعه، مرجعی است برای آشنایی با انواع فلسفه‌های سنتی و معاصر، از جمله فلسفه‌های دینی (یهودیت، مسیحیت و اسلام)، فلسفه‌های شرقی (هندی، چینی) و فلسفه‌های معاصر (شناخت‌شناسی، اخلاق، زبان، ذهن، دین، علم، هنر، فمینیسم و سیاست).

در این مجموعه که به قلم استادانی کارکشته تدوین شده، مفاهیم محوری و شخصیت‌های کلیدی در هر فلسفه به‌طور خلاصه معرفی می‌شوند و لب نظریات بیان می‌گردند. برخی از ویژگی‌های این کتاب‌ها به قرار زیر است: در برداشتن موضوعات ویژۀ مربوط به هر فلسفه؛ در برداشتن اصطلاحات اصلی و شخصیت‌های مهم؛ ارجاع به اصطلاحات مرتبط با بحث در سرتاسر کتاب.

کتاب «فلسفۀ اسلامی» که به قلم پیتر گراف تألیف شده، بیش از یکصد و ده مدخل کوتاه است که به‌صورت الفبایی تنظیم شده‌اند. تلاش نویسنده بر آن بوده است که همۀ آنچه را به فلسفۀ اسلامی ارتباط دارد، از آغاز تا دوران معاصر، به‌اجمال و روشنی بیان نماید: شخصیت‌های کلیدی، مدارس، مفاهیم، موضوعات و مسائل. در سراسر کتاب، نظرات متفکرات مشّائی، اسماعیلیان، اهل تصوف، اشراقیان، متکلمان و اندیشمندان متأخر و معاصر بیان شده و نیز مدخلی پیرامون تأثیرات فلسفۀ یونان و فیلسوفان یهودی‌ای که در جهان اسلام می‌زیسته‌اند در کتاب گنجانده شده است. موضوعات، مسائل و آرای گوناگونی که در سرتاسر کتاب پراکنده‌اند، بیان می‌کنند که چرا مسائل مهم فلسفۀ اسلامی در محور مباحث عقلی بوده‌اند و هنوز چنین می‌نمایند. بنابراین این کتاب نمایی کلی و نسبتاً جامع از مباحث گوناگون در فلسفۀ اسلامی ارائه می‌کند؛ به‌گونه‌ای که اگر مداخل به ترتیب تاریخی خوانده شوند، طرح فشردۀ کاملی از تاریخ فلسفۀ اسلامی نمایان می‌گردد.

مؤلف چنانکه خود در پیش گفتار کتاب اشاره کرده است، همچون برخی از خاورشناسان و محققان غربی، نقش فلسفی مسلمانان را تنها انتقال فلسفۀ یونان در دورانی از تاریخ فلسفه نمی‌داند. او با نگاهی بیرون از جهان اسلام، تلاش می‌کند مباحث پیچیدۀ فلسفی را به زبانی روشن و امروزی به نمایش بگذارد. گراف در کنار مباحث یکسره فلسفی همچون وجود و ماهیت یا علیت، به دیگر شاخه‌های علوم اسلامی همانند کلام، زبان‌شناسی، فقه و حتی قرآن و حدیث بسیار توجه دارد و می‌کوشد نشان دهد که آرای متفکران در هر رشته چگونه بر آرای فلاسفه و دیگر اندیشمندان تأثیر نهاده است. در واقع نویسنده به‌درستی نشان می‌دهد که اختلاف متفکران مسلمان عمدتاً بر سر فهمی بود که از قران و حدیث به‌دست می‌آورند. فلاسفه اغلب می‌کوشیدند برداشت‌های قرآنی خود را با آرایی که از فلسفۀ یونان دریافت کرده بودند جمع نمایند، گرچه گاه متون دینی را به سود آرای فلسفی تفسیر می‌کردند یا در موارد اندکی عقل را بر وی برتر می‌نشاندند و بنابراین به‌راحتی از سوی سنت‌گرایان کافر و «زندیق» لقب می‌گرفتند. افزون بر این، گراف مطالعۀ خود را به دانشوران مسلمان محدود نمی‌کند و به آرای متفکران یهودی و مسیحی در جامعۀ اسلامی نیز می‌پردازد و تأثیراتی را که آنها از این فضای فکری شگفت‌انگیز پذیرفته‌اند آشکار می‌سازد.

این کتاب می‌تواند یک منبع مستقل باشد برای هر آنکه می‌خواهد فهمی از مباحث درهم‌تنیدۀ این سنت فکری جذاب به دست بیاورد. پیتر اس. گراف، دانشیار رشتۀ فلسفه در دانشگاه بوکنل پنسیلوانیا در ایالات متحدۀ آمریکاست. مترجم گاهی برای روشن‌تر شدن مباحث، توضیحاتی بر متن افزوده است: افزوده‌ها در متن با نشانۀ [ ] نشان داده شده‌اند و توضیحاتی که در پانویس‌ها آمده‌اند همه افزودۀ مترجم است.