معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سنت نگارش روزنامۀ خاطرات، خصوصاً به سبک و سیاق امروزی آن، در طی دو قرن اخیر و ابتدا از طریق آشنایی رجال کشور با فرهنگ اروپایی به ایران راه یافته است. تعداد قابل توجهی از رجال دورۀ قاجاریه، وقایع روزانۀ خود را در قالب روزنامۀ خاطرات و یا کتاب خاطرات به رشتۀ تحریر درآورده‌اند که از بین آنها می‌توان به محمدحسن خان اعتماد‌السلطنه، حاج عزالممالک اردلان، حاج مخبرالسلطنۀ هدایت، عین‌السّلطنۀ سالور، غلامعلی خان عزیز‌السلطان، میرزاطاهر بصیرالملک شیبانی و برخی دیگر اشاره کرد.

بخش مهمی از تاریخ معاصر کشور به دورۀ قاجاریه اختصاص دارد که خوشبختانه در طی دو دهۀ اخیر، بیش از پیش مورد توجه پژوهشگران و علاقهمندان عرصۀ تاریخ معاصر قرار گرفته است؛ اما همواره مطالبی که توسط شخص پادشاه ـ به عنوان شخص اول مملکت ـ نگاشته شده است، از اهمیت خاص و ویژه‌ای برخوردار بوده است. چراکه آشنایی با افکار، روحیات، عادتها و روندهای تصمیم‌گیری وی، به درک بهتر از حوادث آن دورۀ تاریخی کمک می‌نماید و شاید یکی از دلایل علاقه‌مندی پژوهشگران حوزۀ تاریخ به روزنامه‌های خاطرات ناصرالدین‌شاه نیز از همین منظر باشد.  

با استناد به شواهد تاریخی، ناصرالدین‌شاه قاجار از اوایل دوران سلطنت خود شروع به ثبت و ضبط وقایع روزانۀ خود نموده است و تا واپسین روزهای حیات خود، این کار را ادامه داده است. به همین جهت در عرصۀ تاریخ معاصر ایران، ناصرالدین‌شاه قاجار را یکی ازسلاطین پرنویس و اهل فضل و ادب برمی‌شمارند. به حقیقت این جمله درست است که این پادشاه، هم کتاب‌دار بود و هم کتاب‌خوان وهم در زندگی خویش سعی بر آن نمود تا آثار مکتوبی از خود برجای گذارد. آنچه مسلم است، تعداد زیادی از دست‌نوشته‌ها و مکتوبات او در آرشیو‌های عمومی و خصوصی وجود داشته که به دست پژوهش سپرده شده و پس از استنساخ به طبع رسیده‌اند؛ اما هنوز تعداد زیادی از این دست‌نویس‌ها نیز در کنج مراکز آرشیوی وجود دارند که پژوهشی بر روی آنها صورت نگرفته و لازم است تا این اسناد نیز مورد واکاوی قرار گرفته و به جهت استفادۀ محققین و پویش‌گران عرصۀ تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین به عرصۀ عمومی گذارده شود. آنچه از این پژوهش‌ها استخراج می‌شود، می‌تواند برخی زوایای مبهم تاریخ معاصر ایران را روشن ساخته و به بخشی از پرسش‌ها دربارۀ روابط اجتماعی ـ سیاسی و فرهنگی آن دوران پاسخ گوید.

خوشبختانه بخش عظیمی از این روزنامه‌های خاطرات موجود است و در شرایط بسیار خوب، در دو مرکز مهم آرشیوی کشور، یعنی سازمان اسناد ملی ایران و مرکز اسناد تاریخی کاخ گلستان نگهداری می‌شود. بخشی از این روزنامه‌ها تا به امروز تصحیح و چاپ شده و مابقی آن نیز به یاری خداوند و همت پژوهشگران به چاپ خواهد رسید.

این کتاب حاصل استنساخ یکی از چندین آلبوم موجود در مرکز اسناد تاریخی کاخ گلستان است که در آن، ناصرالدین‌شاه به شرح وقایع روزانۀ خود در دورۀ زمانی از ربیع‌الاول 1308 تا ربیع‌الثانی 1309 ق. می‌پردازد. بخش عمدۀ کتابت این آلبوم توسط سه تن از نزدیکان ناصرالدین‌شاه، یعنی حاجی ابوالحسن‌خان فخرالملک، میرزامهدی‌خان غفاری آجودان مخصوص، میرزااحمدخان مشیرحضور صورت گرفته است. دراین میان تحریر و حاشیه‌نویسی بخش‌هایی از کتاب نیز توسط شخص شاه انجام شده است.

ناصرالدین‌شاه، در راه بازگشت از سفر سوم فرنگستان و در هنگام خروج از شهر بوداپست مجارستان، دفتر خاطرات روازنۀ جدیدی را دست می‌گیرد که این دفتر را تا زمان ورود به طهران و سپس عزیمت به شهرستانک و سلطنت‌آباد و سپس به ورجین و حیدرآباد به قصد شکار و تفرج ثبت و ضبط کرده است. سپس‌تر از شب سوم ربیع‌الاول 1308ق. دفتر خاطرات حاضر را در دست گرفته و در محل اطلاق برلیان کاخ گلستان طهران، شروع به نگارش این روزنامۀ خاطرات نموده است. این جلد از خاطرات روزانۀ ناصرالدین‌شاه، در اوایل ربیع‌الثانی سال 1309ق. پایان یافته است.

در این مجلد از روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه، علاوه بر شرح مفصلی از وقایع روزانه از قبیل شکار و تفرج‌های شاهانه، شرح مسافرت به لار، شهرستانک و کلاردشت، به بسیاری از گزارش‌های دست اول مملکتی و اجتماعی از قبیل عزل و نصب‌های دولتی و اوضاع اجتماعی و آب و هوایی نیز پرداخته شده است. یکی از مهم‌ترین بخش‌های این کتاب، وقایع مربوط به انتشار شب‌نامه‌های ضد حکومتی و اتفاقات منتج از این اعمال است که می‌توان آن را پیش‌زمینه‌ای برای وقایع رژی تنباکو دانست. اهمیت این گزارش‌ها دو چندان می‌شود، هنگامی که این وقایع از زاویۀ دید شخص اول مملکت نگریسته شود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مصحح

ربیع‌الاول  1308

ربیع‌الثانی  1308

جمادی‌الاول 1308

جمادی‌الثانی 1308

رجب‌المرجب 1308

شعبان‌المعظم 1308

رمضان‌المبارک 1308

شوال‌المکرم 1308

ذی قعدۀ‌الحرام 1308

ذی حجۀ‌الحرام 1308

محرم‌الحرام 1309

صفرالمظفر 1309

ربیع‌الاول 1309

ربیع‌الثانی 1309

فهرست‌های چندگانه

فهرست نام اشخاص و القاب

فهرست اسامی جغرافیایی

فهرست مدنی، اجتماعی، اداری و واژه‌های خاص

فهرست طوایف، ایلات، خاندان‌ها و مذاهب

فهرست گل‌ها، گیاهان و میوه‌جات

فهرست حیوانات و جان‌داران

کتب و رسالات

بخش تصاویر

منابع و مآخذ