معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سفرنامۀ وارینگ به‌حق یکی از اولین ومهم‌ترین سفرنامه‌هایی است که انگلیسی‌ها دربارۀ ایران نوشته‌اند و بعدها نیز هم بین خوانندگان عام و هم خوانندگان حرفه‌ای و سیاحانی که از ایران دیدن کردند، توجه بسیاری به خود جلب کرد. سر دنیس رایت در کتاب «انگلیسی‌ها در میان ایرانیان» در مورد سفرنامۀ وارینگ و اهمیتی که به لحاظ تقدم در ایران‌شناسی و سفرنامه‌نویسی انگلیسی‌ها در ایران دورۀ قاجار دارد، می‌نویسد: «یکی از نخستین کتاب‌ها از این‌دست، از اسکات وارینگ دانشمند و پژوهشگری است که در دستگاه اداری بنگال در کمپانی هند شرقی خدمت می‌کرد.... این کتاب که در سال 1807 منتشر شد، نخستین مطالعۀ جدی دورۀ قاجار از سوی یک انگلیسی است ....».

مؤلف این سفرنامه عضو یکی از خاندان‌های معروف انگلستان در قرن هجدهم و نوزدهم میلادی است که با حضور و فعالیت در دستگاه اداری بنگال خدمات شایانی به حکومت پادشاهی انگلستان کردند. ادوارد اسکات وارینگ فرزند جان اسکات وارینگ (1747 ـ 1819 م) سیاست‌مدار انگلیسی است که نمایندۀ پارلمان انگلستان بود و مدتی نیز در مقام کارگزار سیاسی «وارن هاستینگ» خدمت کرد. جان اسکات وارینگ پدر ادوارد یکی از پنج برادری بود که همگی در دستگاه اداری بنگال خدمت می‌کردند و مقام‌های مهم نظامی و سیاسی داشتند.

ادوارد در کنار کارهای نظامی، در تاریخ‌نگاری و سفرنامه‌نویسی نیز دستی داشت و به زبان فارسی مسلط بود. ادوارد تحت تأثیر خانواده و به‌ویژه عموی خود و نیز به خاطر تأثیر کاربرد زبان فارسی در ساختار اداری و سیاسی حکومت هند در قرن هجدهم و نوزدهم به فراگیری زبان فارسی علاقمند شد و به ایران سفر کرد. بیشتر سیاحان انگلیسی ایران در قرن نوزدهم، سیاحانی بودند که بنا به ضرورت و توصیۀ کمپانی هند شرقی به ایران می‌آمدند و بعد از بازگشت شرح سفر خود را می‌نوشتند. اسکات وارینگ نیز یکی از همین افراد بود که برای اقناع حس کنجکاوی و صدالبته اهداف سیاسی و نظامی در آوریل 1802 م. عازم سفر به بوشهر شد. وی گرچه علت سفر خود را کنجکاوی می‌خواند، اما گزارش‌های دقیقی که در مورد مسائل حساس حکومتی ایران از جمله قدرت نظامی، شیوۀ حکومت‌داری، مالیات‌ها، جاده‌ها و جزئیات زندگی مردم در سفرنامه‌اش ارائه می‌کند، حاکی از کنجکاوی صرف نیست. افزون بر این اظهارنظرهای وی مبنی بر اعمال زور و در مواقع لازم بستن بندرگاه بمبئی به روی کشتی‌های عمانی و خلیج فارس با هدف سرکوب و انقیاد آنها حکایت از بینش سیاسی و استعماری وی در توصیف شرایط و موقعیت ایران دارد.

افزون بر رویکرد استعماری، وی نگاهی آکادمیک و البته از نوع شرق‌شناسانه به مسائل دارد. اسکات وارینگ چون فردی نظامی است، نه‌تنها مسائل ژئوپلتیک را بررسی می‌کند، بلکه به حوزه‌های تاریخ‌نگاری، زبان‌شناسی، ادبیات و سفرنامه‌نویسی نیز وارد می‌شود. یکی از انتقادات او به سفرنامه‌نویسان و گزارش‌نویسان اروپایی در مورد ایران، عدم آشنایی آنها با زبان فارسی است. این سفرنامه با ارجاعات بسیار به سفرنامه‌های پییشن همراه است؛ شاردن، کمپفر، الئاریوس، تاورنیه، برادران شرلی و .... از جمله نویسندگان و سیاحانی هستند که بسیار به آنها ارجاع می‌دهد.

این سفرنامه هرچند یکی از اولین و جدی‌ترین کارهای انگلیسی‌ها در مورد ایران است؛ اما نقدهای فراوانی به آن وارد است. یکی از این انتقادها، اظهارنظرهایی است که وارینگ در مورد ایران و ایرانیان کرده که این خود مبنایی شد تا دیگر نویسندگان و سیاحان اروپایی دیگر به تبع از او ناخودآگاه گرفتار آن شوند. منظور ایجاد نوعی متون شرق‌شناسی است که در ایجاد و نگارش متون بعدی از این دست اثر بسیاری گذاشت.

وارینگ در آوریل 1802 به سوی بوشهر حرکت کرد، سفر او به بوشهر و شیراز چند ماه طول کشید و در نهایت اول نوامبر به بمبئی بازگشت. چاپ اول سفرنامه در 1804 در هند منتشر شد و چاپ دوم آن در 1807 با اندک اصلاحاتی در لندن صورت گرفت. اما بر اساس مطالب سفرنامه و تاریخ‌های مندرج در مقدمه و متن، به نظر می‌رسد که مطالب سفرنامه در یک دورۀ طولانی‌تر نوشته شده است. به عبارت دیگر بخشی از مطالب قبل از سفر به بوشهر، قسمت اعظم آن در زمان سفر و بعضی قسمت‌های آن در بازگشت به هند نوشته شده‌اند.

اسکات وارینگ در این سفرنامه از سرگرمی‌های ایرانیان، لیاس ایرانیان، محله‌های شیراز، شخصیت ایرانیان، اسب‌های عربی و ایرانی، نحوۀ شکارکردن ایرانیان، نیروی نظامی، سکه‌های رایج، تجارت و داد و ستد ایرانیان و .... و همچنین بعضی از آداب و رسوم و همچنین خرافه‌پرستی‌ها سخن گفته است.