معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جنگ پدیده‌ای است که از دیرباز با بشر همراه بوده و مانند دیگر مسائل انسانی، در ادبیات نیز جلوه‌هایی داشته است. در قرن‌های اخیر وقوع جنگ‌های بزرگ، به‌ویژه جنگ‌های جهانی اول و دوم، موجب شد تا ادبیات، به‌خصوص رمان که حاصل دوران جدید بود، به این پدیده اهمیت بیشتری بدهد.

یکی از مسائل مهمی که در هر جنگی وجود دارد، پدیدۀ مرگ است. ادبیات سرزمین‏‌های مختلف، با توجه به پیشینۀ فرهنگی‏شان، این موضوع را به شکل‏‌های گوناگونی منعکس کرده‌‏اند. با توجه به پیشینۀ اعتقادی، در ادبیات ایران، این مسئله به شکل شهادت ترسیم می‏‌شود و در ادبیات جدید کشورهای غرب تصویری منفی دارد.

رمان شکل تازه‌‏ای از انواع ادبی است که در نتیجۀ تحولات فرهنگی و اجتماعی غرب پدید آمد. در آستانۀ انقلاب مشروطه و تحت تأثیر نهضت ترجمه، این پدیده به ایران نیز راه یافت. در این دوره، به دلیل آشنایی ایرانیان با زبان فرانسه، بیشتر آثار از این زبان ترجمه می‌شد.

پس از شروع جنگ هشت‌سالۀ ایران و عراق، ادبیات جنگ در کشور ما نیز به شکل جدی رواج یافت. رمان جنگ یکی از گونه‌های مهم این جریان ادبی بود که جنگ و جلوه‌های مختلف آن، همچون شهادت شخصیت‌ها، هستۀ اصلی آن را تشکیل می‌داد. با توجه به اینکه فرانسه و ایران تحت تأیر حملۀ مهاجم به دفاع پرداخته‌اند، در این پژوهش تلاش شده رمان جنگ این دو کشور مقایسه شود. از آنجا که مسئلۀ مرگ جدی‌ترین نتیجۀ است، برآنیم تا جلوه‌های گوناگون این موضوع را در رمان‌های جنگ ایران و فرانسه بررسی کنیم. برای مقایسۀ محتوایی این مقوله، از نظریۀ الگوی کنشی گریماس و برای مقایسۀ فرم ادبی موضوع، از نظریۀ روایی ژرار ژنت بهره برده‌ایم.

این پژوهش با تکیه بر رمان‌های ترجمه‌شدۀ فرانسه، که مربوط به دو جنگ جهانی‌اند و نیز تعدادی از رمان‌های جنگ ایران (تا پایان سال 1390) که در جلب نظر منتقدان موفق‌تر بوده‌اند، انجام شده است. گفتنی است، به دلیل تعدد نمونه‌ها و مشابهت آنها در برخی موارد، از آوردن همۀ نمونه‌ها اجتناب شده است.

مقایسۀ الگوی کنشی رمان‌های جنگ ایران و فرانسه نشان می‌دهد که مسئلۀ مرگ از نظر معنایی، به شکلی متفاوت در رمان‌های دو کشور مطرح شده است. با توجه به نظام عقیدتی حاکم بر هر کشور، نویسندگان با نگاهی خاص به روایت این موضوع پرداخته‌اند.

در بیشتر رمان‌های ایرانی، مرگ که به شکل شهادت ترسیم می‌شود، هدف اصلی یا فرعی کنش‌گران داستان است؛ اما در هیچ‌یک از رمان‌های فرانسه مرگ چنین کارکردی ندارد، بلکه در برخی از رمان‌ها به منزلۀ عامل بازدارندۀ کنش‌گر در رسیدن به هدف ترسیم شده است. با این حال توصیف صحنه‌های خشونت‌بار و دردناک در این رمان‌ها، کمتر از داستان‌های ایرانی است و با وجود آنکه مرگ به منزلۀ عامل بازدارندۀ کنش‌گر ترسیم می‌شود، در تصویر آن کمتر به جزئیات پرداخته شده است. نویسندگان فرانسه با ترسیم زندگی به عنوان هدف اصلی کنش‌گران، بیشتر به توصیف آن پرداخته‌اند و مسائلی مانند عشق، خانواده و هنر را به منزلۀ جلوه‌های مثبت زندگی ترسیم کرده‌اند؛ اما رمان ایرانی ضمن آنکه شهادت را به عنوان هدف کنش‌گر مطرح می‌کند، با توصیف تلخی‌های مرگ و رنج بازماندگان، تصویری منفی از مرگ ارائه می‌دهد. با این وجود، ساحت زندگی نیز در این رمان‌ها کم‌رنگ است و تعداد اندکی از داستان‌ها به ترسیم احساسات و افکار شخصیت‌ها در قبال زیستن پرداخته‌اند.

در مجموع مقایسۀ الگوهای روایی رمان‌های دو کشور با تکیه بر مسئلۀ مرگ، نشان می‌دهد که با وجود اهتمام نویسندگان ایرانی به استفاده از فرم‌های جدید روایی، مانند شکستن زمان و تغییر دیدگاه در روایت، جانب اندیشه در این رمان‌ها مغفول مانده است. رمان‌نویسان ایرانی کمتر به تصویر حالات روانی و افکار شخصیت‌ها در مقابل مسئلۀ مرگ پرداخته‌اند و با ترسیم صحنه‌هایی چون شهادت، عزاداری و رنج‌های بازماندگان، در تحریک احساسات مخاطب کوشیده‌اند؛ اما تشریح انگیزه‌های درونی و فکری کنش‌گران برای شهادت، نکته‌ای است که کمتر به آن توجه داشته‌اند.

در نتیجه تأثیرگذاری غالب رمان‌های ایرانی فقط در حوزۀ احساسات مخاطب است و اندیشۀ او را درگیر نمی‌کند؛ در حالی که نثر و به‌ویژه قالب رمان، جایگاه تعقل است و از یک رمان انتظار می‌رود بیش از تأثر عاطفی، اندیشۀ مخاطب را با خود همراه کند. این نکته در رمان‌های فرانسه با قوت بیشتری دیده می‌شود و نویسندگان بیش از آنکه سعی در جلب احساسات مخاطب داشته باشند، با نگارش تک‌گویی‌های درونی یا گفتگوهای چالشی میان شخصیت‌ها، به تقویت بعد اندیشگی رمان پرداخته‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

1. روایت

2. مرگ

3. رمان

4. جنگ

5. مرگ در رمان‌های ایرانی

6. روایت مرگ در رمان‌های ایرانی

7. مرگ در رمان‌های جنگ فرانسه

8. روایت مرگ در رمان‌های جنگ فرانسه

9. مقایسۀ روایت مرگ در رمان‌های ایران و فرانسه

10. نتیجه‌گیری