معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کتاب القانون اثر ابن‌سینا در دانش پزشکی از چنان شهرتی برخوردار است که نیازی به معرفی آن نیست. این کتاب در تقسیم‌بندی به پنج «کتاب» تقسیم شده است. کتاب اول آن متضمن کلیات طب، در چهار «فنّ» سامان یافته است. این کتاب بخصوص کتاب اول آن از همان زمان تألیف مورد توجه فضلا قرار گرفته و دانشمندان هر یک به نحوی با تلخیص و نوشتن شرح و حاشیه به آن پرداخته‌اند. از اولین کسان باید از سیدمحمد إیلاقی از شاگردان مجلس درس ابن‌سینا یاد کرد که آن را خلاصه کرده و به مختصر ایلاقی یا الفصول الإیلاقیۀ مشهور است. به‌تدریج که شهرت قانون بالا می‌گیرد، شرح و حاشیه نوشتن بر آن از یک طرف برای علما به یک میدان مسابقه علمی تبدیل می‌شود و فضلای بزرگی در طول تاریخ در این میدان خود را آزموده‌اند و از طرف دیگر فشردگی عبارات و مطالب کتاب، نیاز جامعه علمی برای شرح مطالب و فراهم کرده امکان استفاده بیشتر از آن را مواجه می‌ساخته است.

یکی از قدیم‌ترین و مؤثر‌ترین و جنجال برانگیز‌ترین شروح قانون، شرح قانون فخر رازی است که در این کتاب برای اولین بار به زیور چاپ آراسته شده است. بسیاری از شروح بعدی هر یک به گونه‌ای اعم از نقد و تحلیل و نقض و تایید به آن پرداخته‌اند. قطب الدین شیرازی در مقدمه التحفۀ السعدیۀ که در شرح کتاب اول قانون است، شروح زیر را از پیروان شرح فخر رازی معرفی کرده است: شرح قطب‌الدین مصری شاگرد مستقیم فخر رازی (مقتول در 618 هـ در نیشابور در حمله مغول)، شرح افضل‌الدین محمدبن محمد نام‌آور بن عبدالملک خونَجی (متوفی 646)، شرح نجم‌الدین احمد بن ابوبکر نخجوانی (متوفی 651 هـ) با عنوان حلّ الشکوک الموردۀ فی شرح الفخر الرازی علی القانون، شرح موفق‌الدین یعقوب بن اسحاق سامری (متوفی 681 هـ)، شرح ابوالغرج یعقوب ابن اسحاق مسیحی معروف به ابن القف (متوفی 685 هـ). و البته بیش از همه خود قطب‌الدین شیرازی در شرحی مفصل با عنوان «التحفۀ السعدیۀ» به آن پرداخته است و پس از او نیز این تلاش علمی همچنان ادامه یافته است.

فخر رازی پس از شکو‌ه‌ها از روزگار خود، توضیح داده است که این کتاب را به پاس نعمت‌های فراوانی که از «ثقۀ الدین عبدالرحمن بن عبد الکریم سرخسی» دریافت داشته، با سه انگیزه به نام او کرده است: به لحاظ اینکه بیشتر مباحث کتاب با حضور او و گفتگو با او سامان یافته است. تا بخشی از حقوق او را ادا کرده باشد. به سبب اطمینانی که به فهم او از دقایق و ظرایف مباحث مطرح شده در این کتاب داشته است و مطمئن بوده که او قدر نکات علمی دقیقی را که در این کتاب آورده می‌داند؛ نکاتی که در هیچ‌یک از آثار متقدمان و متأخران نیست.

فخر رازی گزینشی عمل کرده است: از اول کتاب اول قانون، عباراتی را که در باب آنها امکان بحث یافته و در باب آنها نظری داشته انتخاب کرده و دیدگاه‌های خود را بیان کرده است. متن قانون را فقط در مورد عبارات یا کلماتی که درباره آنها نظر و بحث داشته انتخاب کرده و آورده است. بنابراین خواننده نباید توقع داشته باشد که در باب همه عبارات قانون، از فخر رازی شرح و توضیحی، یا جرح و تعریضی ملاحظه کند. گاهی فقط اول و آخر عبارات پیوسته را آورده و دیدگاه خود را در باب کل آن بخش شرح داده است و گاهی از یک فصل به شرح چند جمله اکتفا کرده است.

فخر رازی در این شرح مکرر از کتاب «الصناعۀ الصغیره» و نیز از کتاب «منافع الأعضاء» هر دو از آثار جالینوس، الحاوی و الشکوک علی جالینوس هر دواز آثار زکریا رازی، الشفاء (منطق، طبیعبات و الهیات)، النجاه (طبیعیات)، الأودیۀ القلبیۀ و المباحثات همه از آثار ابن سینا، کتاب المائۀ ابوسهل مسیحی، کامل الصناعۀ علی بن عباس اهوازی، مطالبی نقل کرده است و به نظر می‌رسد بسیار به آن آثار نظر داشته است. برخی مطالبی که در این شرح آمده است عیناً و گاه با اندک اختلاف در المباحث المشرقیه از آثار فلسفی فخر رازی نیز آمده است و تا حد امکان منابع در پاورق‌ها مشخص شده است.

به لحاظ اشکالاتی که در تمامی نسخ مورد استناد وجود دارد از قبیل افتادگی و کم و زیادی و جابجایی اوراق، نسخه‌ای به عنوان نسخه اساس در نظر گرفته نشده و از این پنج نسخه در تصحیح استفاده شده است:

1. نسخه شماره 7815 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران تاریه کتابت 678 هـ؛ با رمز د.

2. نسخه شماره 3142 کتابخانۀ ملی اسد دمشق با تاریخ کتابت 681 هلالی؛ با رمز س.

3. نسخه شماره 6739 کتابخانه مجلس شورای اسلامی، بدون تاریخ کتابت، با رمز مج.

4. نسخه شماره 451 دانشگاه تهران از نسخ اهدایی مرحوم استاد سیدمحمد مشکوۀ؛ با رمز م.

5. نسخه شماره 73 کتب طب، کتابخانه آستان قدس رضوی، با رمز آس.