معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب در داروشناسی و داروسازی شامل ادویۀ مفرده و مرکبه و اغذیه و اشربه و شیوۀ اختلاط و آمیختن آنها است که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. مؤلف این کتاب ابوعلی شرف‌الدین یحیی‌بن عیسی بغدادی معروف‌تر از آن است که گفته شود و در تمام منابع و دائرۀالمعارف‌های علمی و شرح حال او آمده است. دربارۀ تاریخ تولد او آگاهی در دست نیست ولی می‌دانیم که وی با المقتدی بامرالله حاکم عباسی که از 467 تا 487 هجری قمری حکومت کرده معاصر بوده است. از این‌رو و با توجه به قرائن دیگر احتمال می‌رود که در دهۀ دوم سدۀ پنجم قمری متولد شده باشد زیرا در هنگامی که در سال 466 قمری مسلمان شد، مردی میان‌سال بوده. سال درگذشت او را نیز مآخذ متقدم عموماً 493 قمری نوشته‌اند. اما قفطی و به پیروی از اوابن عبری درگذشت او را سال 473 قمری می دانند که درست به نظر نمی‌رسد، زیرا ابن جزله بیشتر آثار علمی خود را به نام المقتدی بامرالله تألیف کرده است که در 467 به خلافت رسیده و بعید به نظر می‌رسد که آن آثار را در مدت شش سال آخر زندگی خود نوشته باشد.

ابن جزله دانش پزشکی را در آغاز از مسیحیان کرخ بغداد و آنگاه نزد ابوالحسن سعیدبن هبۀ‌الله فرا گرفت و در طب نظری و عملی یکی از نام‌آوران عصر خود شد چنان که او را قرین ابن سینا، ابن بطلان و ابن تلمیذ آورده‌اند. ابن جزله پس از فراگرفتن معتزله که در علوم کلام و منطق استاد زمانۀ خود بود آموخت و به دعوت استادش اسلام را پذیرفت و چون خطی نیکو داشت، برای نوشتن سجلات به عنوان کاتب به خدمت ابوعبدالله دامغانی درآمد.

ابن جزله در بستر مرگ کتاب‌های خود را وقف کتابخانۀ مقبرۀ ابوحنیفه کرد. او در طول زندگی پربارش آثاری چند در زمینه طب و تاریخ به رشتۀ تحریر درآورد که مهم‌ترین آنها عبارتنداز: 1. تقویم‌الابدان فی تدبیرالانسان یا منهاج‌البیان فی تقویم‌الابدان که مانند تقویم‌های نجومی مجدول است؛ 2. منهاج‌البیان فی ما یستعمله الانسان؛ 3. الراد علی النصاری؛ 4. مختار مختصر تاریخ بغداد؛ 5. مدح الطب و موافقته للشرع و الرد علی من طعن علیه؛ 6. الاشارۀ فی تلخیص العبارۀ.

منهاج‌البیان فی ما یستعمله الانسان کتابی است در داروشناسی و داروسازی شامل ادویۀ مفرده و مرکبه و اغذیه و اشربه و شیوۀ اختلاط و امتزاج آنها که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. ابن جزله در تألیف این کتاب از آثار پیشینیان از جمله بقراط، دیسقوریدوس، روفس، اوریباز، زکریای رازی و علی‌بن عباس مجوسی سود جسته است. ابن بیطارـ داروشناس نام‌آور سدۀ هفتم قمری ـ کتاب «الابانۀ والاعلام بما فی المنهاج من الخلل و الاوهام» را در نقد این کتاب ابن جزله نوشته است. اما لکلرک معتقد است که در سدۀ پنجم هجری قمری کتابی در داروشناسی از لحاظ وسعت قابل مقایسه با منهاج البیان نیست. این کتاب با وجود داشتن اشکالاتی چند، از نظر برخی ترکیبات غذائی که در کتاب‌های دیگر به ندرت می‌توان پیدا کرد از اهمیت بسیاری برخوردار است.

دو ترجمه از این کتاب به زبان فارسی که هر دو کهن هستند، در این کتاب تصحیح شده است:

1. ترجمه از رضی طبیب. از این ترجمه طبق فهرست‌ها فقط یک نسخه در دنیا هست که به شمارۀ 4336 در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. این نسخه در 127 برگ (254 صفحه) 20 و 21 سطری و از اول و آخر کامل است؛ ولی تاریخ کتابت آن «نهارالسبت سابع شهر رجب‌المرجب» و سال ترجمه یا کتابت مشخص نیست. آقای حسینعلی باستانی راد در ابتدای کتاب مرقوم فرموده‌اند: «مترجم دانشمند این کتاب رضی‌الدین طبیب است که به نام ابی‌القاسم محمودشاه بن ابامنصور اسفهسالار معاصر آل سلجوق از عربی به پارسی مترجم ساخته». این نسخه در سر هند نوشته است.

2. ترجمه از ناشناس. از این ترجمه دو نسخه موجود است که عبارتند از: الف) نسخۀ خطی شمارۀ 3206 کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. این نسخه به خط نستعلیق در 235 برگ 15 سطری نوشته شده اما از آخر در ذکر مثلث ناقص است. مترجم آن را به دستور نصر (نصیر) الدولۀ والدین» ترجمه کرده است. آقای حسینعلی باستانی راد در اول نسخه مرقوم فرموده‌اند: «این نسخه منحصربه‌فرد است و نسخۀ دیگری از این ترجمه در هیچ‌یک از کتابخانه‌ها نیست و در هیچ فهرستی و منبعی هم نسخه‌ای از آن مذکور نگردیده».  ب) نسخۀ خطی شمارۀ 4434 کتابخانه و موزۀ ملی ملک. این نسخه یک مجموعه است که منهاج البیان چهارمین رسالۀ آن است. این نسخه از اول و آخر کامل است و از صفحۀ 223 تا 596 مجموعه است. هر صفحه نوزده سطر دارد. کتابت نسخه چنین است: «تمت‌الکتاب منهاج‌الادویۀ بخط‌ العبد الفقیر المحتاج الی رحمۀ‌الله میر اسدالله بن ... المدینی الحسینی الکاسانی بجهت صاحب اعزاکرم سلامت السادات والنجبائی آقا سیدجعفر مشهور به درویش دوازدهم شهر ذیقعده الحرام من شعور سنۀ 1239».

هر دو ترجمه کهن هستند و علاوه بر جنبۀ پزشکی از شاهکارهای زبان فارسی می‌باشند. لغات زیبا و ارزشمند به کار رفته در این ترجمه‌ها که بعضی از آنها در فرهنگ‌های فارسی دیده نمی‌شود، منبعی غنی برای پژوهندگان واژه‌های فارسی است.