معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

شرف‌الزمان طاهر مروزی (زنده در 518 ق) از دانشمندان و پزشکانی است که در دوران سلجوقیان و در دربار سلطان ملک‌شاه به طبابت اشتغال داشت و احتمالاً در دوران جانشینان او و حتی سلطان سنجر نیز خدمت می‌کرده است و با دو تن از وزیران سلجوقی، یعنی عمیدالملک کندری و خواجه نظام‌الملک طوسی در ارتباط بوده است. از زندگانی این دانشمند ایرانی آگاهی زیادی در دست نیست؛ ولی با توجه به سال‌هایی که او خود در این کتاب ذکر می‌کند، باید عمر درازی را سپری کرده باشد. به نوشتۀ مینورسکی اگر مروزی در واقعۀ «نهر رزیق» در سال 448 ق. تنها ده سال داشته بوده باشد، در سال 514 ـ واپسین سال فعالیت علمی‌اش ـ 74 ساله بوده است. این در حالی است که مصحح این کتاب، با اشاره به واقعه‌ای در سال 518، از زنده بودن مروزی در آن سال خبر می‌دهد و بنابراین می‌توان گفت او تا این سال یعنی احتمالاً 58 سالگی زنده بوده است.

شرف‌الزمان در مَرو زندگی می‌کرد. مرو پایتخت حکومت سلجوقیان و آرامگاه پادشاهان بزرگ آنان بود و شرف‌الزمان مروزی در دوران حکومت سلجوقیان به عنوان پزشک دربار روزگار می‌گذراند. وی در این کتاب از شماری از درباریان زمان خود نام می‌برد. مصحح در بخشی از مقدمۀ خود به شهرهایی که مروزی به آنجا سفر کرده یا در آنها زیسته است، می‌پردازد. از منظر مصحح، مروزی به مرو، اصفهان، سرخس، چغانیان، طالقان سفر کرده است. وی در ادامه و از قول مینورسکی و آلبرت اسکندر اذعان دارد که مروزی دارای گرایشات شیعی بوده است.

از شرف‌الدین مروزی تنها اثری که در دست است، همین کتاب «طبائع الحیوان» است. این اثر دانشنامه‌ای در زمینۀ جانورشناسی، علوم طبیعی و پزشکی، تاریخ و جغرافیا، انسان‌شناسی و .... است. این کتاب در پنج مقاله تنظیم شده و مقالۀ نخست آن پیرامون انسان و انواع طبقات آن، از جمله پیامبران، مدعیان پیامبری، پادشاهان، عالمان، صوفیان و زاهدان، ایرانیان، چینیان، ترکان، هندیان، اعراب و .... است. سایر مقالات نیز به ذکر حیوانات وحشی و اهلی، چهارپایان، پرندگان، حشرات و آبزیان اختصاص دارد.

به نوشتۀ کراچکوفسکی این کتاب، ارزشمندترین مطالب دربارۀ خاور دور، هند، تبت و چین را در خود جای داده است و در این میان، گزارش اعزام سفیران حاکمان چین و ترک به دربار محمود غزنوی در سال 418 نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نیز این کتاب در مقایسه با دیگر منابع نیز دارای اهمیت است و بر اساس یافته‌های جدید می‌توان از سرچشمۀ گزارش‌هایی که در آثار جغرافی‌دانان مسلمان آمده، بهتر و بیشتر آگاه شد.

این کتاب، کتابی چنددانشی و دربرگیرندۀ فلسفه، عقاید، پزشکی، تاریخ و جغرافیاست. از این‌رو منابعی که مروزی در نگارش این اثر بدان‌ها استناد کرده یا مطالب کوتاه و بلندی را از آنها برگرفته، گونه‌گون است؛ از جمله الحاوی فی الطب زکریای رازی، القانون فی الطب ابن سینا، کتاب الحیوان از طبیعیات الشفاء، کتاب الحیوان جاحظ، طبائع الحیوان ارسطو، المسالک و اللممالک جیهانی، الجماهر فی الجواهر بیرونی و ... .

آنچه نویسنده در این اثر ذکر کرده، تکمله‌ای است بر کتاب‌های حدود العالم، زین الاخبار و برخی از آثار بیرونی. نویسنده در این اثر به‌طور مفصّل از حیوانات مختلف سخن گفته و افزون بر استناد به آثار جاحظ و ارسطو، مشاهدات و تجربیات شخصی خود را نیز دربارۀ آنها بیان کرده است. در این اثر همچنین اطلاعات و آگاهی‌های تاریخی ارزشمند و مهمّی به چشم می‌خورد که از میان آنها اطلاعات و آگا‌هی‌های دوران زندگی نویسنده در دربار سلجوقیان و نیز سفرهای او به شهرها و سرزمین‌های مختلف اهمیت و ارزش بیشتری دارند؛ هرچند که در این میان اهمیت و ارزش آگاهی‌های بی‌شمار و فراوان عامیانه، جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی موجود در این کتاب را نباید از نظر دور داشت.

این کتاب را نخستین بار آربری در سال 1937 م. با معرفی نسخۀ دیوان هند در مجلۀ آسیایی لندن شناساند. بعد از او مینورسکی با استفاده از این نسخه و نسخۀ موزۀ بریتانیا، بخش‌های منتخب جغرافیایی آن را همراه با مقدمه و ترجمه و شرح انگلیسی در سال 1942 منتشر کرد. اکنون بعد از نزدیک به هشتاد سال از انتشار اثر مینورسکی، برای نخستین بار «طبائع الحیوان» به طور کامل و با استفاده از سه نسخۀ خطی، همراه با تعلیقات سودمند به همیت یوسف الهادی تصحیح و در این کتاب منتشر شده است.

سه نسخه‌ای که در تصحیح این کتاب، از آنها استفاده شده، عبارتند از: نسخۀ خطی دیوان هند در لندن، نسخۀ کتابخانۀ موزۀ بریتانیا، و نسخۀ کتابخانۀ لس‌آنجلس به شمارۀ 52م.

«طَبَائِعُ الحَیَوان» در دو مجلد و به زبان عربی منتشر شده است. مجلد اول شامل مقدمهٔ مصحح، مقدمۀ مؤلف و در ادامه دارای دو مقاله با عناوین «فی ذِکْر الانسان و أنواعِه و طبقاتِه مِن أعلی مراتبِه إلی أدنی منازِله» و «فی ذِکْر البهائم و الوحوش و السباع و ذرات القوائم الأربع» است. مقاله‌های سوم تا پنجم کتاب در مجلد دوم این اثر گنجانده شده است. «فی الطُیور البریة و البحریّة»، «فی‌الحشرات» و «فی الحیوانات البحریه» عناوین مقاله‌های سوم تا پنجم این اثر است. اختلاف «النسخ و تصحیح القراءات» و همچنین «الفهارس الفنیة» و نیز «المصادر و المراجع»، مطالب پایانی کتاب است.

ترجمۀ مقدمۀ مصحح نیز در کتابی جداگانه با عنوان «پژوهشی در طبائع الحیوان» منتشر شده است.