معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یوری لوتمان از مهم‌ترین متفکران حوزۀ نظریۀ فرهنگ و روش مطالعۀ زبان‌های فرهنگی یا بازنمودهای فرهنگی (ادبیات، هنرهای نمایشی، سینما و ...) و از پایه‌گذاران مکتب نشانه‌شناسی فرهنگی تارتو ـ مسکو است. این کتاب نخستین اثر به زبان انگلیسی است که مجموع آرای لوتمان را با وضوح شرح می‌دهد؛ آرا و افکار متفکری که به دلیل روس زبان بودن چندان که باید در محافل دانشگاهی و عرصۀ عمومی شناخته نشده است.

این کتاب راجع به شناخت و مطالعۀ فرهنگ، به عنوان خصلت منحصر به بشر، در پرتو ایده‌ها و افکار یوری لوتمان است. لوتمان یکی از متفکران اصیل سدۀ بیستم میلادی و محقق ادبیات روس و نشانه‌شناس به شمار می‌رود. با شروع سدۀ بیست‌ویکم میلادی علاقه و انگیزه‌ای تازه و دوباره به میراث پرمحتوا و چندوجهی لوتمان برانگیحته شد. اکنون محققان بیشتری به ارزش مطالعه و بسط ایده‌ها و آرای لوتمان پی‌برده‌اند، به نحوی که آثارش در زمینه‌های مختلف، از نظریۀ نظام چندگانه گرفته تا مطالعه کلی‌ها یا همگانی‌ها، خوانده و تفسیر می‌شود. تلاش این کتاب در راه کشف همین قلمروی ناشناخته و اثبات این مطب است که چگونه نظریۀ لوتمان با فراروی از مرزهای سنتی رشته‌های آموزشی و آکادمیک، رویکردی کل‌گرا و در اصل میان‌رشته‌ای به فرهنگ اتخاذ می‌کند. از اهداف دیگر این کتاب در دسترس قرار دادن اندیشه‌های لوتمان برای طیف وسیع‌تری از مخاطب است تا از این طریق مخاطبان محدود به متخصصان مطالعات اسلاوی یا حتی نشانه‌شناسی نباشند.

این کتاب تاریخی از نشانه‌شناسی شوروی نیست، هر چند به ناچار مراحل مختلف توسعۀ مکتب نشانه‌شناسی تارتو ـ مسکو را شرح داده شده است. علاوه بر این زندگی‌نامۀ (آکادمیک) لوتمان هم در این کتاب نوشته نشده، اما مراحل مختلف حیات حرفه‌ای لوتمان بیان شده است، به عبارت دیگر، این کتاب مطالعۀ تاریخی در معنای دقیق کلمه نیست. در این کتاب تلاش شده به جای چشم دوختن به گذشته و مدفون کردن لوتمان در دورۀ مشخصی از تاریخ نشانه‌شناسی، به آینده بنگرد و رویکردی نو به نظریۀ لوتمان ارائه کند.

نظریۀ لوتمان معمولاً در هیئت تحول از ساخت‌گرایی به نشانه‌شناسی فرهنگی توصیف می‌شود و اعتقاد بر این است که دورۀ اخیر به نوعی رد دورۀ نخستین است. از این منظر، توصیف و تشریح رئوس مطالب آثار لوتمان از دهۀ 1960 تا دهۀ 1990 میلادی با اتکا به یک فرازبان ناممکن است. اما این کتاب رویکردی متفاوت اتخاذ می‌کند و بر پیوستگی و یکپارچگی ایده‌ها و افکار لوتمان و اتصال یا ارتباط بین آثار اولیه و متأخرش تمرکز دارد. تفسیری که این کتاب بر نظریۀ لوتمان ارائه می‌کند، تکیه و تأکید بر برخی وجوه و کنار گذاشتن وجوه دیگر است و این امر از عواقب ناگزیر هر نوع فرازبانی است که بر چنین پدیدۀ نشانه‌شناختی بغرنجی اعمال می‌شود. این کتاب بر اصول تحلیل متنی که خود لوتمان به کار بسته است وفادار می‌ماند: مرزها و کرانه‌های متن لوتمان را ـ سلسله‌مراتب عناصر و مؤلفه‌های آن، هسته و پیرامونش ـ شکل داده و تصویری کم‌وبیش یکدست از نظریه‌اش ارائه می‌کند. بدین منظور هم بر نکاتی تکیه و تأکید می‌کند که به نشانه‌شناسی معاصر مربوط است و هم بر آنها که دیگر چندان جایی در زمینۀ مدرن ندارند.

این کتاب به پنج فصل تقسیم شده است. در پایان فصل‌های دو تا پنج و برای سهولت خواننده، فهرستی از مباحث مهم و محوری آن فصل را خلاصه کرده است.

فصل اول حاوی زندگی‌نامۀ علمی کوتاهی از لوتمان و مقدمه‌ای تاریخی بر مکتب نشانه‌شناسی تارتو ـ مسکو است، همراه با طرح مهم‌ترین زمینه‌های تاریخی، آموزشی و فرهنگی‌ای که سبب شکل‌گیری نظریۀ لوتمان شده است. در ادامه، شرح ربط بین نشانه‌شناسی و گفتمان سایبرنتیک در دهۀ 1960 در کنار برآوردِ خود این گفتمان نه فقط به‌مثابۀ رویکردی نو که علوم انسانی را با علوم طبیعی وحدت می‌بخشد، بلکه به عنوان روشی عام ـ زبانی عام و همگانی ـ برای مطالعۀ فرهنگ بشری، بر خواننده آشکار می‌شود و در نهایت از بافتار سیاسی ـ اجتماعی مکتب نشانه‌شناسی تارتو ـ مسکو، که تا حد معینی منجر به وضعیت استثنایی آن گشت، بحث خواهد شد.

در فصل دوم و سوم، با شرح مفاهیم پایۀ نشانه‌شناسی لوتمان و مقدمات و پیش‌فرض‌های نظری وی از طریق ذکر مثال‌هایی از فرهنگ‌های مختلف، روشن خواهد شد که این مفاهیم چگونه در عمل به شکل ابزاری مؤثر برای تجزیه و تحلیل فرهنگی به کار می‌روند. فصل دوم بر کلان‌ساختارهای فرهنگ (نظام‌وارگی) و فصل سوم بر خردساختارهای فرهنگ (متن‌وارگی) تمرکز دارد. پرسش‌های اصلی که تلاش شده در این فصل‌ها بدان پاسخ داده شود، عبارتند از: 1. فرهنگ بر حسب ارتباطات چیست؟ 2. جایگاه هنر و دیگر نظام‌های الگوسازی در فرهنگ چیست؟ 3. عناصر پایه و مبنایی فرهنگ چیست؟ 4. چطور می‌توان متن را تعریف کرد؟ 5. نسبت متون با نشانه‌ها چیست؟ 6. کیفیات یا ویژگی‌های متن هنری چیستند؟ 7. اسطوره چیست و چطور متون اسطوره‌ای از متون غیراسطوره‌ای تفکیک می‌شوند؟ 8. چرا ترجمه در بافتار فرهنگ اهمیت دارد؟ 9. معنا چیست؟ چطور تولید می‌شود؟ 10. حافظۀ جمعی چیست؟ 11. آیا «قوانین» خاص رشد و توسعۀ فرهنگی وجود دارد؟ 12. چرا پیش‌بینی‌ناپذیری برای هر فرهنگی ضرورت دارد؟

فصل چهارم بر مفهوم فضای نشانه‌ای یا سپهر‌نشانه‌ای تمرکز می‌کند، مفهومی که شاید مهم‌ترین و سودمندترین مفاهیمی باشد که لوتمان وضع کرد و تاحدی مابقی مفاهیم کلیدی او را دربرمی‌گیرد و حتی ظرفیت جایگزینی با مفهوم فرهنگ را داراست. در فصل خصیصه‌های مختلف سپهرنشانه‌ای (ناهمگنی، عدم‌تقارن، منطق دوگان و غیره) شرح داده می‌شود و ربط آن با مفاهیم حافظۀ فرهنگی و حافظۀ  متن مشخص می‌شود. سرانجام از دوگانگی ذاتی بحث می‌کند که در مفهوم سپهرنشانه‌ای هم به‌مثابۀ یک آبرمفهوم است و هم فضایی که در آن همۀ اشکال ارتباطی رخ می‌دهد.

فصل پنجم کندوکاوی عمیق‌تر در مسئلۀ سپهر‌نشانه‌ای جمعی در مقابل فردی است و بر یکی از فرضیه‌های بسیار مهم در نظریۀ لوتمان متمرکز است، اینکه فرهنگ بازتاب ذهن انسان است. با موشکافی در استفادۀ لوتمان از اصطلاحاتی چون آگاهی، عقل و اندیشه نشان می‌دهد که چطور مفهوم سپهرنشانه‌ای لوتمان در وهله‌ای مشخص به مدلی از ادراک یا شناخت بدل می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: زمینه‌ها

فصل دوم: فرهنگ به‌مثابۀ سیستم

فصل سوم: فرهنگ به‌مثابۀ متن

فصل چهارم: سپهرنشانه‌ای

فصل پنجم: ذهن جهان‌شمول

نتیجه‌گیری: عالم به‌مثابۀ یک متن

پی‌نوشت‌ها

منابع

فهرست اعلام