معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کمتر دوره‌ای از تاریخ معاصر ایران می‌توان سراغ گرفت همچون سال‌های جنگ اول جهانی که در خلال آن با حضوری چنین گسترده و فراگیر از نیروهای سیاسی و اجتماعی ایران برای تأمین منافع ملی و خاتمه دادن به چیرگی بیگانگان بر شئونات کشور مواجه باشیم. خاطرات و یادداشت‌های روزانۀ میرزا عبدالحسین خان شیبانی (وحیدالملک) یکی از فعالین و رهبران طراز اول این عرصه از تحولاتی که به سفر مهاجرت و تشکیل جمعیت مدافعین وطن منجر شد و از آن مهم‌تر شرح مأموریت او به برلن در مقام نمایندۀ دولت موقت کرمانشاه برای تأمین خواسته‌های ملّیون یرانی، سند و نوشته‌ای است گویا در تبیین این مهم.

هنگامی که در تابستان 1914 میلادی/ 1322 هجری قمری با پیشامد جنگ اول جهانی، در کنار دیگر قدرت‌های جهانی، روس و انگلیس، دو دشمن اصلی آزادی و استقلال ایران نیز درگیر یک زدوخورد مهیب و گسترده شدند، اهمیت و اغتنام چنین فرصتی بر هیچ یک از نیروهای سیاسی کشور پنهان نماند. با توسعه تدریجی دامنۀ جنگ، بخش مهمی از این نیروها که طیف وسیع و متنوعی از شخصیت‌های سیاسی ایران را شامل می‌شد به حساب برخورداری از حمایت مادی و معنوی دولت‌های آلمان و عثمانی بر ضد روس و انگلیس وارد عمل شدند. نهضت مهاجرت که با خروج این بخش از نیروهای سیاسی کشور از تهران در محرم 1334 آغاز و با تشکیل دولت موقتی نظام‌السطنۀ مافی در غرب ایران به نقطۀ اوج خود رسید، مهم‌ترین حرکتی بود که در این زمینه صورت گرفت. اطلاعات موجود از کم و کیف این حرکت تاریخی به هیچ‌وجه اطلاعات جامعی نیست.

خاطرات مهاجرت میرزامحمدعلی خان شیبانی وحیدالملک نیز اگرچه مانند دیگر منابع موجود در این زمینه فقط بخشی از تحولات دورۀ مهاجرت را دربر می‌گیرد، ولی در مقایسه با این نوشته‌ها تحولات و رخدادهایی را شامل می‌شود که تاکنون در مورد آنها نوشته‌ای چنین جامع و ممتع در دست نبود. گذشته از بخش‌های اولیه خاطرات وحیدالملک که به چگونگی خروج مهاجرین از تهران و نحوۀ شکل‌گیری نهضت در قم و اصفهان و بالاخره دوران کوتاه استقرار آنها در کرمانشاه می‌پردازد، که آن نیز به نوبت خود از لحاظ تاریخی نکات ناگفتۀ فراوانی دربردارد، بخش اصلی خاطرات به توضیح و توصیف آن بخش از مذاکرات و مناسبات سیاسی عالی با دولت‌های آلمان و عثمانی اختصاص دارد که تاکنون در هیچ یک از منابع ایرانی موجود منعکس نبوده‌اند. در واقع مهم‌ترین مأخذی که این بخش از مناسبات سیاسی نهضت مهاجرت را با دولت‌های هم‌پیمان نهضت، یعنی عثمانی و آلمان مورد توجه داشته کتاب گرانقدر اولریخ گرکه «ایران در سیاست شرق‌ آلمان در جنگ جهانی اول» است که خوشبختانه ترجمۀ فارسی آن نیز اخیراً منتشر شده است. خاطرات وحیدالملک که روایت ایرانی امر است نه فقط مکمل مباحث مطرح شده در کتاب گرکه به شمار می‌آید که به نوعی جوانب یک‌جانبۀ این گزارش آلمانی را نیز تصحیح می‌کند. درست است که مهاجرین به گونه‌ای که در اغلب منابع آلمانی منعکس است در بسیاری از موارد با مطامع ارضی و سیاسی نه‌چندان مخفی هم‌پیمان خود، دولت عثمانی مشکل داشتند ولی چنانکه از خاطرات وحیدالملک و شرح تلاش‌های او برای واداشتن آلمانی‌ها به تضمین و تحقق خواسته‌های ایران برمی‌آید.

یکی دیگر از ویژگی‌های خاطرات مهاجرت که مخصوصاً در بخش‌های پایانی کتاب خود را نشان می‌دهد آن است که وحیدالملک فقط به ثبت رویدادها و شرح ماوقع اکتفا نکرده است، سعی در نقد و تحلیل این رخدادها نیز دارد. طرح پرسش‌هایی چون این موضوع که آیا تمام‌شدن جنگ به نفع آلمان و متحدانش می‌توانست به نفع ایرانی باشد ـ در سرآغاز فصل پانزدهم کتاب ـ یا اینکه در آستانۀ فروکش این تحولات ایران چه خط مشی‌ای را می‌بایست در پیش گیرد پرسشهای مشابهی که در نقد و ارزیابی سیاست‌های ملّیون مطرح شده است، هر یک از توجه و احساس مسئولیتی تاریخی حکایت دارند که به ندرت در سایر خاطرات برجای مانده از دیگر رجال سیاسی ایران ملاحظه می‌شود.

این کتاب به طور خلاصه حاوی دوگونه مطلب است. قسمتی عبارت است از آنچه مربوط می‌شود به مهاجرت و تحولات آن و قسمتی هم افرادی که در آن جریان سیاسی دخیل بودند. در این مبحث گاهی به اخلاق و رفتار افراد هم پرداخته است. از جمله در مورد سلیمان میرزا می‌گوید: «شاهزاده سلیمان میرزا با روش تند و حسن نیتی که داشت اغلب کارها را به سلیقۀ خود انجام می‌داد و کمتردر امور باکمیته مشورت می‌نمود» (ص 23) یا در مورد عبدالحسین میرزا فرمانفرما که می‌نویسد: «این شاهزاده هیچ وقت نظر خوش به ملیون نداشت». (ص 27)

در آماده‌سازی متن خاطرات وحیدالملک برای انتشار نکاتی چند ملحوظ گردیده است: نخست آنکه در پاره‌ای از موارد ثبت اسامی رجال و اماکن خارجی با صورت اصلی آنها تفاوت‌هایی داشته است؛ از این‌رو پس از مطابقت این اسامی با ضبط لاتین آنها این موارد تصحیح شده است.

وحیدالملک در حاشیۀ خاطرات خود به پاره‌ای از رخدادهای وقت در جبه‌های جنگ اروپا یا تحولات ایران اشاره دارد که در پاره‌ای موارد توضیح بیشتری طلب می‌کردند. در اینگونه موارد نیز سعی شده به جای افزودن پاورقی‌های طولانی در حاشیۀ کتاب، توضیحاتی مطابق با ترتیب سنواتی رخدادها و تحولات مزبور فراهم آید و حاصل کار به صورت یک «سال‌شمار توضیحی» در بخش پایانی کتاب ضمیمه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

وحیدالملک و مهاجرت

پیشگفتار نویسنده

1. از تهران تا قصر شیرین

2. از قصر شیرین تا بغداد

3. از بغداد تا استانبول

4. استانبول

5. ورود به برلن و مذاکرات مقدماتی

6. نخستین روزهای توقف در برلن

7. آلمان‌ها حاضر به [قبول] تعهدات رسمی با حکومت موقتی نیستند

8. ورد امریکا به جنگ

9. تحولات به نفع متفقین

10. شرکت در کنفرانس استکهلم

11. پایان مسافرت استکهلم

12. حملات متفقین در فرونت فلاندر و ایتالیا

13. پیشرفت آلمان‌ها

14. مقدمۀ پایان جنگ با روسیه

15. متارکۀ جنگ متفقین با آلمان

16. تجدید مذاکرات متارکۀ جنگ و مقدمات صلح میان آلمان و متفقین

17. اختلافات سیاسی متفقین در کنفرانس آینده

18. بسط انقلاب اشتراکی و سختی وضع زندگی در اروپای مرکزی

19. مقدمۀ صلح و انعقاد عهدنامه

20. ضمائم

سالشمار توضیحی

فهرست اعلام

تصاویر