معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

اگر حق، زبان عربی را به عنوان ظرف ظهور معنا یا به عبارتی زبان قرآن برگزیده است لاجرم، خود بدان ظرفیت و قابلیت وسیع نیز بخشیده است بیان این کلام سخت است؛ لکن می‌گوییم که همان خطابی که خداوند به پیامبر خود در انشراح صدرش دارد به جان و نهان زبان عربی نیز دارد.

در ایران و در عرف خاص چون سخن از آموزش زبان عربی به میان می‌آید، ناخودآگاه نام استاد آذرنوش تداعی و البته نام منحصربه‌فرد استاد که کاملا ایرانی و فارسی است، نیز مانع و رادع این یادآوری نمی‌شود. مگر نه اینکه ایرانیان بالاترین و مهم‌ترین سهم را در تبیین و تحقیق صرف و نحو لسان عرب دارند.

این کتاب مجموعه‌ای از مقالاتی از بزرگان است که به پاس زحمات استاد آذرنوش به او تقدیم شده است. این کتاب از هفده مقاله با موضوع آثار و اخلاق و اندیشه‌های استاد گردآوری شده است.

در مقالۀ «فرهنگی مرد زمانۀ ما: آذرتاش آذرنوش» به مختصری از زندگی‌نامه و روند تحصیلی استاد پرداخته شده است. «در اول اسفندماه 1316 ش، در شهر قم پسری دیده به جهان گشود که نامش را آذرتاش نهادند. پدرش محمد آذرنوش رئیس حسابداری راه‌آهن بود. مردی که به ادبیات علاقه داشت، آذرتاش تحصیلات ابتدایی را در آنجا گذراند. و با آمدن پدر به تهران تحصیلات متوسطه را در دبیرستان رازی طی کرد. در سال 1335 برای آنکه بتواند در رشته ادبی ادامه تحصیل دهد به دبیرستان دارالفنون رفت. آذرتاش در سال 1337 با استفاده از بورس تحصیلی به عراق رفت و در دانشکده ادبیات دانشگاه بغداد در رشته ادبیات غرب به تحصیل پرداخت. پس از اخذ لیسانس، چون به زبان عربی و فرانسه مسلط بود به قصد ادامه تحصیل در رشته ادبیات عرب به فرانسه رفت. بدین ترتیب او به عنوان نخستین ایرانی موفق به اخذ درجه دکترا در رشته ادبیات عرب شد».

سیدکاظم موسوی بجنوردی در مقاله «دل سپردۀ فرهنگ ایران» در مورد استاد چنین می‌نویسد: «دکتر آذرنوش براساس موازین علمی و نه علائق شخصی و احساسات میهن‌دوستانه ـ که در او به حد اعلاء هست در جستجوی نشانه‌های فرهنگ ایران است تا نشان دهد که دربار اموی و عباسی در واقع تقلیدی از دربار خسروان ساسانی بود. در سرتاسر قرون اولیۀ هجری، نوروز و مهرگان و آیین‌های وابسته به آن، جشن گرفته می‌شد. درست است که شعر ابونواس و بشّار عربی است، اما سرشت آن ایرانی است و آنچه ابونواس اهوازی را با بشّار طخارستانی کوفی، آن هم در عصر خلافت پیوند می‌داد، عناصر ایرانی بود. به جرئت می‌توان گفت که دکتر آذرنوش همۀ همت خود را صرف کاوش در آن دورۀ مهم تاریخی کرد تا پیوستگی عناصر هویت ایرانی را نشان دهد». (ص 97)

مقاله «شیفته فرهنگ ایرانی» در مورد استاد چنین می‌گوید: «نگاهی به فهرست آثار استاد دکتر آذرنوش نشان می‌دهد که او از زمان‌های آغازین تحقیق و پژوهش در روزگار جوانی، هدف واحد را در برابر خود قرار داد، شناسایی و شناساندن فرهنگ و تمدن ایران در جامعۀ عربی پیش از اسلام و قرون اولیۀ پس از ظهور اسلام بود. استاد به دنبال بیان تأثیر ایرانیان بر غنای زبان عربی بود. همچنین ایشان قصد داشت نشان دهد که چگونه ایرانیان، با هوشمندی تمام توانستند این زبان را از آن خود کنند. دکتر آذرنوش در راه رسیدن به این هدف، از شیوۀ بسیاری از معاصران در کلی‌گویی و هیجان‌های زودگذر و سطحی پرهیز کرد. وی کوشید با کاوش و جستجو در انبوهی از مأخذ برجای‌مانده از ابناء ایران‌زمین، از لابلای غبار قرون و اعصار، سهم چشمگیر ایرانیان را در غنا و شور و شوق همۀ آنچه عصر زرین فرهنگ و تمدن اسلامی خوانده می شود، نشان دهد». (ص 101)

استاد آذرتاش آذرنوش در سال 1373 مقاله‌ای را با عنوان «ادب» برای جلد هفتم دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی تألیف کرد که دو سال بعد در آن مجلد به چاپ رسید. این مقاله که از تحلیلی کم‌نظیر برخوردار است، ادب را به عنوان یک انگاره پیچیده و چندوجهی در سده‌های پرتلاطم نخست بررسی کرده و توانسته است با کاوش در کاربردهای انگاره، تصویری تاریخی و صورت‌بندی مبسوط از آن به دست دهد که راهگشای حل بسیاری از مفاهیم ترکیبی در تاریخ فرهنگ و علوم اسلامی، از ادبیات تا اخلاق و از فقه تا تصوف نیز هست. احمد پاکتچی در مقاله‌ای در این کتاب نظر خود را در مورد مقاله استاد چنین می‌نویسد: «مسئله این است که چرا این کلمه فقط در آغاز اسلام پدیدار شده است و چرا در زبان عربی ریشه روشنی ندارد؟» همان گونه که استاد به تفصیل آورده است، اقوال لغویان کهن که سعی دارند برای واژه ریشه عربی آورند، اقناع‌کننده نیست و اقوال معاصران که غالباً به دنبال ریشه‌های ایرانی و یونانی برای آن هستند. با تکلیف فراوان روبروست و نمی‌تواند پاسخ‌گوی چند سؤال اساسی باشد که استاد پیش روی آنان نهاده است. در راستای پاسخ‌گویی به پرسش یاد شده، با ریشه‌شناسی واژه ادب در زبان‌های سامی و در سطحی ژرف‌تر آفروآسیایی، کوشش می‌شود پل‌های ارتباطی میان ریشه‌های باستانی با کاربردهای عربی در عصر آغازین اسلامی بازکاوی شود و احتمال سامی بودن ریشه کلمه به آزمون گذشته شده، مسیر تحولات واژه و مفهوم بررسی گردد. روش تحقیق در مقاله، روش‌های معمول در زبان‌شناسی تاریخی است». (ص 158)

فهرست مطالب کتاب:

زبان مبین قرآن/ حسن بلخاری قهی

ادب/ آذرتاش آذرنوش

سرگذشت واژه قرآنی «محراب»/ آذرتاش آذرنوش

دل‌سپردۀ فرهنگ ایران/ سیدکاظم موسوی بجنوردی

شیفته فرهنگ ایرانی/ علی بهرامیان

فرهنگی مرد زمانۀ ما: آذرتاش آذرنوش/ نادره جلالی

فهرست آثار دکتر آذرتاش آذرنوش/ افسانه شفاعتی

خوش‌بینی عارفانه/ صادق سجادی

درنگی کوتاه در واژه‌پژوهی استاد آذرتاش آذرنوش/ محمود مکوند

پیجویی ریشه‌های واژه ادب در زبان‌های سامی و آفروآسایی/ احمد پاکتچی

تبارشناسی یک ترجممه: «الموسیقی الکبیر» فارابی/ کاوه خورابه

تصویرآفرینی در اشعار شاعران جاهلی/ عنایت‌الله فاتحی‌نژاد

اسم‌های خاص عربی/ اشتفان ویلد، مترجم: سید بابک فرزانه

یک شاه اسماعیل و این همه زیارت قرآن/ مرتضی کریمی‌نیا

زبان و ادب عربی در زمان طاهریان/ محمدرضا ناجی

تصحیح یازده ترجمۀ غلط از عربی به فارسی/ سهیل یاری گل درّه

اشعار منسوب به ابن مقفع در منابع کهن عربی/ حسین ایمانیان

اسناد و عکس‌ها

تاریخ بزرگداشت‌ها و فهرست زندگی‌نامه‌ها