معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مقام اوحدی مراغه‌ای آن‌چنان که شایستۀ این شاعر بلندمرتبه است، به دوست‌داران شعر و ادب ایران‌زمین معرفی نشده است. او یکی از شاعران کم‌نظیر پهنۀ ادب پارسی است که باید بسیار پیش از این مورد توجه قرار گیرد.

کلیات اشعار اوحدی مراغی، شاعر بزرگ قرن هفتم و هشتم هجری، پیش از این چندبار به طبع رسیده که علمی‌ترین آن نسخۀ با تصحیح زنده‌یاد سعید نفیسی بوده که مدتی است این نسخه دیریاب شده است. بنابراین در این کتاب تلاش شده نسخه‌ای منقح و درست از این دیوان ارائه شود؛ پس نسخه زنده‌یاد نفیسی اساس قرار داده شده و تلاش شده تا اغلاط راه‌یافته در آن اصلاح شود.

شیخ رکن‌الدین بن حسین مراغه‌ای به سال 670 هـ.ق در شهر مراغه متولد شد. تاریخ ولادت او با توجه به اشارۀ خود شاعر در مثنوی «جام جم» به دست می‌آید. اوحدی این منظومه را در سال 733 تمام کرده و در آن تاریخ 63 سال داشته است:

چون به تاریخ برگرفتم فال                          هفتصد رفته بود و سی و سه سال

چون به سالی تمام شد بدرش                       ختم کردم به لیلة القدرش

اوحدی مراغه‌ای از آنجا که فرزند حسین اصفهانی بوده است، همین اصفهانی‌بودن پدر و اینکه خود شاعر مدت مدیدی در اصفهان زیسته است، بعضی از نویسندگان را به اشتباه انداخته که او را زادۀ اصفهان قلمداد کنند.

از چگونگی دانش‌اندوزی اوحدی اطلاع چندانی در دست نیست. او مراحل آغازین حیات پربارش را در مراغه گذراتید که در آن زمان به واسطۀ تأسیس رصدخانۀ معروفش به همت فیلسوف بزرگ شرق ـ خواجه نصیرالدین طوسی ـ رونق بسزایی داشت. اوحدی در این شهر زبان‌های فارسی و عربی را به‌خوبی آموخت و با علوم زمان خود چون منطق، فلسفه، الهیات، نجوم و دیگر علوم آشنایی تمام یافت. همین‌طور با آثار شاعران بزرگ متقدم دیار خویش چون قطران تبریزی، نظامی و خاقانی آشنا شد. اما برگزیدن تخلص «اوحدی» به دلیل ارادتش به اوحدالدین کرمانی بوده که برخی پنداشته‌اند شاگرد وی بوده؛ اما مراجعه به شرح حال این دو و عدم انطباق زمانی حیات این دو شاعر، خلاف این قول را نمایان می‌کند.

اوحدی پس از فراگرفتن علوم مقدماتی برای تکمیل دانش خود به سیر و سیاحت پرداخت و ابتدا روانۀ اصفهان شد که در این زمان شهری بزرگ در ایران مرکزی محسوب می‌شد. سال‌هایی چند در این شهر در گمنامی گذراند و به واسطۀ همین مناعت طبع از ابراز فضایل و هنر شاعری خویش سر باز زد و در نهایت فقر و تنگدستی روزگار را به سر برد. آنچه اوحدی را از دیگر شاعران عصر خودش متمایز می‌کند عدم وابستگی‌اش به دربار و قدرت بود؛ به‌طوری که حتی به تنقید بی‌رحمانۀ قدرت نیز پرداخته است. هم‌چنان‌که از اشعارش برمی‌آید از شهرهای مختلفی چون بصره، دارالسلام، بغداد، دمشق، سلطانیه، کربلا، کوفه، نجف، قم و همدان هم دیدن کرده است. وی پس از سفرهای دورودراز سرانجام در پیرانه‌سری به سال 706 قمری به موطن اصلی خود یعنی مراغه بازگشته و در تاریخ پانزدهم رمضان 738 در 63 سالگی در مراغه رحلت کرده و در همان‌جا مدفون شده است.

دربارۀ مذهب اوحدی مطلبی به‌صراحت بیان نشده است؛ اما در دیوان اشعارش اشارات متعددی به امامان است که از اعتقادش به تشیع حکایت می‌کنند. او در اشعارش چند بار از امام علی (ع)، امام حسین (ع)، امام رضا (ع) و حضرت مهدی (عج) یاد کرده است. اما با وجود این اشعار نمی‌توان به قطعیت گفت او شیعه بوده است؛ چون اشعار زیادی نیز از او وجود دارد که اشاره به خلفای راشدین و همچنین اشاره با شافعی می‌کند.

اوحدی مراغه‌ای عارف وارستۀ کاملی بود. از اندیشه‌های عمیق و پرمغزش معلوم می‌شود در علوم دینی و عرفانی استغراق شگفت‌انگیزی داشته و بسیار گران‌مایه و دانشمند بوده است. به نوشتۀ بعضی از منابع انتشار برخی از آثار او در طول تاریخ به دلایل سیاسی و مذهبی مشکلاتی برای شاعر به بار آورده؛ از جمله اینکه کتاب «ده‌نامۀ» خود را به نام نبیرۀ خواجه نصیرالدین طوسی مزین کرده، عده‌ای از جهال و متعصبین با انتشار آثار و افکار او مخالفت ورزیدند.

رشد و بالندگی شاعر مقارن با به‌قدرت رسیدن سلسلۀ ایلخانیان است. دوره‌ای که کم‌کم قتل و غارت‌های مغول و ویرانی شهرها پایان می‌یابد و از پس ویرانه‌های به‌جای‌مانده حکومت ایلخانیان آغاز می‌شود و شاهانی از ایلخانی به قدرت می‌رسند که نسبت به حکمرانان اولیۀ مغول بهره‌ای از خلق و خوی آدمیت داشتند و با مرگ سلطان ابوسعید که اوحدی در زمان حکومت او به اوج شهرت و پختگی رسید، پایان می‌یابد.

اوحدی درخشان‌ترین روزگار شهرتش در سلطنت ابوسعید (716 ـ 736 قمری) بوده و مثنوی «جام جم» را در همین دوره (733) به رشتۀ نظم کشیده است؛ از همین رو آشفتگی‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را به گونۀ شایسته در اشعارش متبلور کرده و اشعارش آیینه‌ای است تمام‌نما از وضعیت آشفته سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و فکری نیمۀ اول قرن هشتم هجری.

آثار اوحدی از همان آغاز مورد توجه بوده و در آثار دیگران نقل شده است و شمار آنها به 14729 بیت می‌رسد.

دیوان اوحدی مجموعه‌ای از قصاید و ترجیعات، غزلیات، ترکیبات، قطعات و رباعیات است که متجاوز از هشت‌هزار بیت است. سخن اوحدی را ناقدان پیشین همواره به پرحالی و غایت لطایف و عذوبت و نظایر این اوصاف ستوده‌اند. قصاید او همگی در وعظ و تحقیق و ذکر حقایق اخلاقی و عرفانی است و غزل‌ها و ترجیعاتش که در مرتبه‌ای بلند از فصاحت و حسن تأثیر کلام و گرمی و گیرندگی است، با وجود اشتمال بر معانی غنایی و عشقی که حاوی نکات فراوانی است.

«جام جم» از مثنوی‌های اوحدی است که سرودن آن را در 733 قمری پس از یک سال در تبریز به پایان برده و به نام خواجه غیاث‌الدین محمد پسر خواجه رشیدالدین فضل‌الله کرده و از همان ابتدا با اقبال مردم مواجه شده است. این منظومه، پس از مهم‌ترین منظومه‌های عرفانی، اجتماعی و اخلاقی است. این مثنوی مشتمل بر پنج هزار بیت است که در بحر خفیف و کمابیش به سیاق حدیقۀ سنایی سروده شده است.

«منطق العشاق یا ده‌نامه یا محبت‌نامه» از مجموعه آثاری است که به همین نام‌ها در سده‌های هفت تا ده معروف شده و دربرگیرندۀ نامه‌هایی عاشقانه است که میان عاشق و معشوق مبادله می‌شد و همواره مورد توجه شاهان ایلخانی بوده است. اوحدی این اثر را به نام وجیه‌الدین یوسف بن حسن نوۀ خواجه نصیر طوسی در مراغه سروده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه زندگی و شعر اوحدی مراغه‌ای

قصاید

ترکیبات

ترجیعات

مربع

غزلیات

فی لسان الاصفهانیه

رباعیات

منطق العشاق یا ده‌نامه

جام جم

کشف الغزل