معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب اثری منسجم، جامع و عالمانه که دارای دو وجه شرح احوال (مقامات) و آثار شیخ جام است و همچنین یکی از مهم‌ترین و مغتنم‌ترین آثار خاندانی و خانقاهی شیخ به شمار می‌رود و سال‌هاست که به سبب طرح جامع و اسلوب ساختاری آن مورد توجه و اقبال قرار گرفته است.

مؤلف دانشمند آن، ابوالمکارم جامی از عالمان و روشناسان عصر خویش بوده و علاوه بر منصب شیخ‌الاسلامی ناحیۀ جام، تولیت آرامگاه شیخ و موقوفات آن را نیز عهده‌دار بوده است. وی در نگاه عام، جانشین خانقاه و عهده‌دار خرقه و سرآمد اولاد (فرزندزادگان) شیخ جام در قرن نهم به شمار می‌آمده؛ قرنی که یکی از مهم‌ترین شهرهای خراسان، هرات ـ در نزدیکی و فرادست جام ـ مرکز حکومت سلطان صاحب نام و مقتدر دورۀ تیوری، شاهرخ (حک 807ـ850) بوده است.

در اَوانِ این قرن (سال 821 هجری)، ابوالمکارم جامی منشور و فرمان شیخ‌الاسلامی و تولیّت آرامگاه را از سوی شاهرخ یافته بود. به گواه منابع موجود، مناسبات خاندان و خانقاه شیخ با سلطان تیوری در کمال احترام و گرامی بود و شاهرخ بارها به نشان احترام و ارادت روی به جام و روضۀ شیخ آورده بود.

ابوالمکارم تألیف این کتاب را دستوری و روحانی بیان نموده؛ دستوری که در جذبه‌ای روحانی از سوی شیخ جام بر دل این دودمان دانشی ساطع گردیده و او را به مراقبۀ حالات و مطالعۀ تألیفات خود خوانده و از وی خواسته گزیده‌ای از مقامات و سخنان وی را جهت تقدیم به سلطان عصر، شاهرخ تیموری فراهم آورد.

بهتر است این کتاب را «خلاصة المقامات و زبدة الآثار شیخ جام» دانست؛ زیرا اساساً این کتاب دارای دو ضلع مهم و ساختاری «مقامات» و «آثار» است. مؤلف نیز در دیباچه به این عزم ـ که البته در عالم جذبه و رؤیا از شیخ دریافته ـ اشاره نموده است: «[شیخ] فرمود که از مقامات ما شمه‌ای و از تألیفات ما نسخه‌ای انتخاب باید کرد».

کتاب دارای یک دیباچه (مقدمه) و سه مقاله است که هر یک از مقاله‌ها به چند باب تقسیم می‌شود. مقدمۀ آغازین کتاب متناسب و ادیبانه است و مؤلف در این مقدمۀ مصنوع و منشیانه احاطۀ خود را بر دقایق و ظرایف این نوع نثر نشان داده و کوشیده است به زیبایی از آرایه‌های لفظی و معنوی و اشارات به آیات و اخبار و اشعار بهره جوید. استفادۀ مناسب مؤلف از اشعار فارسی و عربی و به‌ویژه اشعار جد خویش شیخ احمد جام و نیز دیگر شاعران متقدم و معاصر بر شیوایی و گران‌باری مقدمه افزوده است؛ به ویژه آنکه به نظر می‌رسد بعضی ابیات از سروده‌های مؤلف باشد و این نکته نیز بر مرتبه و جایگاه ادبی وی می‌افزاید.

مؤلف پس از بخش آغازین مقدمه (حمد و ستایش پروردگار و پیامبر اسلام) ابتدا به بیان حال خویش پرداخته است. سپس در این مقدمه به روحانیت و ارشاد جدّ خویش اشاره دارد که در عالم جذبه و رؤیا دستور داده این کتاب را بر بنیان «از مقامات شمه‌ای و از تألیفات نسخه‌ای» تألیف نماید و آن را به سلطان شاهرخ تیموری تقدیم کند و به «شرف عرض» وی برساند. در پایان مقدمه نیز ـ به تأکید ـ تألیف کتاب و تقدیم آن به محضر سلطان را به اشارت شیخ جام نسبت داده و بنا به باور خانقاهی خویش و استناد به «واقعات عزیزان معتمد صاحب کشف» تحقیقاً روحانیت شیخ جام را حافظ و حامی سلطان شاهرخ دانسته است.

پس از مقدمه، بخش‌های اصلی کتاب آغاز می‌شود که شامل سه مقاله است. مقالۀ اول که موجزترین مقاله در مقایسه با دیگر مقالات است، دارای پنج باب است و به ترتیب به انساب، خرقه و ذکر پیران شیخ، اولاد و ازواج وی، تصانیف و آثار او سرانجام ولادت و وفات شیخ اختصاص یافته است. این مقاله گران‌بارترین و منسجم‌ترین اطلاعات دربارۀ شیخ و خاندان او را فراروی خواننده قرار می‌دهد.

مقالۀ دوم اختصاص دارد به داستان‌های کرامات و حکایات احوال شیخ جام. مؤلف در این باب با بهره از دو مقامات سدیدالدین محمد غزنوی و احمد ترخستانی به نقل بعضی از حکایات و کرامات شیخ پرداخته است. این مقاله شامل پنج باب و یک فصل است و مجموعاً 69 حکایت و کرامت از شیخ جام نقل شده است.

مقالۀ سوم نیز از بخش‌های تازه و بدیع کتاب است. روش و اسلوب ابوالمکارم در این کتاب عالمانه و سازگار با جریان شرح حال‌نویسی و مقامات‌پردازی است. ابوالمکارم این مقاله را بر 24 باب مشتمل کرده و هر باب را به یکی از موضوعات بنیادی و محوری آثار شیخ اختصاص داده است. موضوعات هر باب بیانگر بخشی از منظومۀ فکری، زهدی و عرفانی شیخ جام است؛ موضوعاتی مانند توحید و معرفت، توبه و انابت، علم لدنی، فقر، عشق و محبت، اخلاص، توکل، زهد، زاویه‌داری و سماع.

فهرست مطالب کتاب:

اول دفتر

مقدمه:

دربارۀ ابوالمکارم جامی، مؤلف کتاب

نگاهی به طرح و ساختار کتاب

دلایل اهمیت کتاب حاضر

معرفی نسخه‌ها و روش تصحیح

متن خلاصة المقامات

مقدمۀ مصنف

مقالۀ اول: در انساب و تواریخ و تصانیف و اسامی فرزندان و ازواج شیخ

مقالۀ دوم: در کرامات حضرت شیخ

مقالۀ سوم: در سخنانی که از کتب شیخ نقل کرده شده

ملحقات

تعلیقات

فهرست‌ها