معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شبرنگ‌نامه یکی از منظومه‌های پهلوانی پیرو شاهنامه است که نه نام سرایندۀ آن دانسته است و نه زمان سرایش آن، ولی بر اساس برخی ویژگی‌های زبانی متن آن، می‌توان حدس زد که در قرن ششم هجری و چنان‌که سراینده خود تصریح کرده است، بر اساس متن منثور نامۀ خسروان آزاد سرو (تألیف در قرن چهارم هجری) سروده شده است.

داستان شبرنگ از پایان داستان جنگ مازندران یا هفت‌خوان رستم که در خوان پایانی دیو سپید، شاه مازندران به دست رستم کشته می‌شود، آغاز می‌گردد.

از میان پنج نسخۀ مبنای تصحیح، در آغاز کهن‌ترین نسخۀ شبرنگ‌نامه، محفوظ در کتابخانۀ دانشگاه لایدن که متن فرامرزنامۀ کوچک نیز در پی آن درج شده است، پس از دیباچۀ پانزده بیتی، این عنوان آمده است: «آغاز داستان شبرنگ و دیو مازندران»، ولی در پایان نسخه و دقیق‌تر در پایان متن فرامرز‌نامۀ کوچک نوشته شده است: «تمّت .... کتاب شبرنگ‌نامه» و همین عنوان در آغاز داستان در نسخۀ شاهنامه، محفوظ در کتابخانۀ ملی بدین‌سان دیده می‌شود: «گفتار اندر آغاز داستان شبرنگ‌نامه».

درباره سراینده و زمان سرایش نه در متن شبرنگ‌نامه سخنی هست و نه در منابع دیگر. تاکنون پنج نسخه از این منظومه شناسایی شده است که تنها یکی از آنها نسخۀ مستقلی است و چهار نسخۀ دیگر در متن شاهنامه کتابت شده‌اند. به نظر می‌رسد پیش از درج این منظومه و نیز منظومه‌های دیگر مانند فرامرز‌نامۀ بزرگ، فرامرزنامۀ کوچک، بهمن‌نامه و جز آنها در متن شاهنامه، نام سرایندگان آنها را حذف کرده‌اند.

سرایندۀ منظومه پس از پیش‌درآمد داستان دربارۀ دوری از آز، و پس از سرنویس «گفتار اندر آغاز داستان شبرنگ‌نامه»، در بیت زیر از منبع خود سخن می‌گوید:

کنون بشنو از گفتۀ زادسرو                           چراغ صفِ صدرِ ماهان به مرو

سرایندۀ فرامرز‌نامۀ کوچک نیز در دو جا، در بیت‌های مشابهی، هنگامی که از منبع خود سخن می‌گوید، به «گفتار سرو» و «گفتۀ زادسرو» اشاره می‌کند؛ اما پیش از اینها، فردوسی در آغاز داستان رستم و شغاد در دو بیت از آزادسرو و «نامۀ خسروان» او سخن گفته است و به نظر می‌رسد بیت دوم از همو، الهام‌بخشِ هر دو سرایندۀ فرامرز‌نامۀ کوچک و شبرنگ‌نامه بوده است:

کنون بازگردم به گفتار سرو                          فروزندۀ سهل ماهان به مرو

به هر حال سخنان فردوسی دربارۀ آزادسرو و نامۀ خسروان او و نیز نام آزادسرو در دو منظومۀ فرامرزنامۀ کوچک و شبرنگ‌نامه به عنوان منبع آنها، حاکی از آن است که کتاب او داستان‌های پرشماری از پهلوانی‌های رستم و خاندان او را در داشته است. بنابراین، منبع شبرنگ‌نامه متن منثوری به زبان فارسی بوده که آزاد سرو در اواخر قرن سوم هجری ظاهراً بر اساس منابع پهلوانی در نامۀ خسروان خود گرد آورده بود.

این منظومه از دو نظرگاه اهمیت دارد: یکی به لحاظ قدمت زبانی که احتمالاً بازمانده از قرن ششم هجری است و دیگر به لحاظ محتوایی که روایات مهمی از چرخۀ روایات خاندان سکایی رستم را در بر دارد. افزون بر این، این منظومه به لحاظ دیوشناسی در روایات ایرانی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در شبرنگ‌نامه خواننده با نام‌های متعدد دیوان و کارها و منش‌های گوناگون آنها روبرو می‌شود که در منابع پهلوانی دیگر نیست. برخی نام‌های این دیوان عبارتند از: شبرنگ، رشنواد، جلیوار، بهور، جرجاس، جفاهیده، شاداب (یا شادابه)، دمور، غوچی، دیو کار (یا ریوکار)، ژوش (یا زوش)، ستوهیر (یا ستومیر)، طهماز، کاربند، کلاهور، کهماز و جز آنها که البته تلفظ دقیق‌ این نام‌ها بر ما پوشیده است.

این منظومه مانند شاهنامه و غالب منظومه‌های پهلوانی دیگر در قالب مثنوی و در بحر متقارب مثمّن محذوف یا مقصور (فعولن فعولن فعولن فعول یا فعل) سروده شده است.

سرایندۀ شبرنگ‌نامه مانند دیگر سرایندگان منظومه‌های پهلوانی پس از فردوسی، از جنبه‌های مختلف از شاهنامه تأثیر پذیرفته است. چنین می‌نماید ساختار روایی داستان در بخش آغازین شبرنگ‌نامه براساس الگوی روایی داستان رستم و سهراب پرداخته شده است. شبرنگ مانند سهراب در نوجوانی از مادرش می‌پرسد چرا رانم چون هیون است و از همسالگان خود برترم. تهمینه مادر سهراب پاسخ می‌دهد که پدرش رستم است و مهیار به شبرنگ می‌گوید پدرش دیو سپید بوده که به دست رستم کشته شده است. سهراب برای یافتن پدرش رستم و برانداختن کاوس و بر تخت شاهی نشاندن پدرش به ایران لشکر می‌کشد و شبرنگ برای کین‌خواهی از رستم، نخست به مازندران و سپس به طیسفون تختگاه کاوس لشکر می‌کشد. سهراب نخست با دلاوری هجیر را در دز سپید به بند می‌کشد و آنجا را فراچنگ می‌آورد و سپس به رویارویی با کاوس می‌شتابد. شبرنگ نیز در آغاز کار به مازندران می‌تازد و اولاد، فرمانروای آن دیار و برخی پهلوانان او را می‌کشد و سپس راهی طیسفون می‌شود. در داستان رستم و سهراب، پس از رایزنی کاوس با نامداران ایرانی، آنان یک‌صدا می‌گویند تنها رستم می‌تواند سهراب را شکست دهد. در شبرنگ‌نامه هم کاوس با گودرز رایزنی می‌کند و گودرز به شاه می‌گوید جز رستم زال هیچکس یارای مقابله با شبرنگ را ندارد. در داستان رستم و سهراب گیو از سوی شاه به سیستان گسیل می‌شود تا رستم را به نبرد سهراب فراخواند و در شبرنگ‌نامه بیژن پسر گیو این مأموریت را بر عهده دارد. در داستان رستم و سهراب، رستم پس از شنیدن پیغان شاه، در اجرای فرمان شاه چند روز درنگ می‌کند و به میگساری می‌پردازد. در شبرنگ‌نامه نیز بازهم همین تعلل رستم در مقابله با شبرنگ و یک هفته می‌گساری دیده می‌شود.

تاکنون پنج نسخه از این منظومه شناسایی شده که در این تصحیح از همۀ آنها بهره برده شده است:

1. نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه لایدن. این نسخه شامل 127 برگ است و تاریخ 15 صفر را بر خود دارد، ولی سال کتابت ذکر نشده است. قدیم‌ترین تاریخ نوشته شده بر روی این نسخه تاریخ 1062ق به قلم یکی از مالکان آن است و چنان‌که یونگ فهرست­نگار این کتابخانه نوشته، بدیهی است تاریخ کتابت نسخه باید پیش از این باشد. این نسخه مشتمل است بر دو منظومه پهلوانی که نخست با متن شبرنگ‌نامه آغاز می‌شود و در پایان این متن متن فرامرزنامۀ کوچک آغاز می‌شود.

2. نسخۀ شاهنامه محفوظ در موزۀ بریتانیا: این نسخه مستقل نیست، بلکه نسخه‌ای است از شاهنامه (نیمۀ نخست آن)، کتابت‌شده در شیراز که به دنبال آن نُه داستان حماسی دیگر از جمله گرشاسب‌نامه، سام‌نامه، رستم و کُک کوهزاد، داستان جنگ رستم با ببر بیان، زادن فرامرز و جنگ رستم با پتیاره آمده است. پنجمین پیوست این نسخه شبرنگ‌نامه است و پس از آن فرامرزنامه آغاز می‌گردد.

3. نسخۀ شاهنامه محفوظ در کتابخانۀ ایندیا آفیس لندن: نسخه‌ای است بی‌تاریخ از شاهنامه که گرشاسب‌نامه و فرامرزنامه نیز بدان الحاق شده‌اند و در میان بخش‌های فرامرزنامه، شبرنگ‌نامه درج شده است. در این نسخه گویا رویدادهای داستان مانند طومارهای شاهنامه در زمان کیخسرو روی می‌دهد.

4. نسخۀ شاهنامۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی (شمارۀ 4248): نسخه‌ای ناقص از شاهنامه مورخ 26 ربیع‌الاول 1212 که شبرنگ‌نامه میان بخش‌های الحاقی آن آمده است.

5. نسخۀ شاهنامه در کتابخانۀ ملی ایران مورخ 1280 قمری. در این نسخۀ شاهنامه، شبرنگ‌نامه از میانۀ صفحۀ 153 پس از داستان هفت‌گردان شاهنامه و بیت‌هایی از سراینده‌ای ناشناس دربارۀ منظومه‌های شبرنگ‌نامه، فرامرزنامۀ کوچک و بزرگ آغاز می‌شود و ادامه می‌یابد.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

تصویر نسخه‌ها

متن شبرنگ‌نامه

لغات و ترکیبات برگزیده

نمایه

منابع