معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از دیرباز که روایات مربوط به خاندان‌های بزرگ ایرانشهر با روایات کیانی درآمیخت، اعضای دو خاندان نقش مهمی در تکوین و گسترش این روایات بر عهده داشتند: یکی خاندان کارن به رهبری گودرز و دیگری خاندان سکایی رستم. بخش مرسوم به پهلوانی شاهنامه پر است از پهلوانی‌های اعضای این دو خاندان در جنگ‌ها و لشکرکشی‌های گوناگون بر ضد دشمنان ایرانشهر. از میان این دو خاندان، پهلوانان خاندان رستم، چه در شاهنامه و چه در بیرون از شاهنامه نقش پررنگ‌تری بر عهده داشتند؛ به ویژه سام، پسرش زال و رستم نامدار پسر زال و فرامرز پسر ستم. در بیرون از شاهنامه منظومه‌های گوناگونی در شرح پهلوانی‌های خاندان رستم پرداخته شده‌اند که مهم‌ترین آنها عبارتند از: گرشاسپ‌نامه، در شرح دلاوری‌های گرشاسپ، نیای نامدار این خاندان، سام‌نامه دربارۀ پهلوانی‌ها و عشق‌ورزی‌های سام، دو تحریر از فرامرزنامه (بزرگ و کوچک) دربارۀ فرامرز و کشورگشایی‌های او در هند، بانوگشسپ‌نامه دربارۀ بانو گشسپ دختر رستم، جهانگیرنامه دربارۀ جهانگیر پسر دیگر رستم، برزونامه دربارۀ برزو پسر سهراب، آذربرزین‌نامه دربارۀ آذربرزین پسر فرامرز و شهریارنامه در شرح جنگ‌های شهریار پسر برزو.

فرامرز قهرمان فرامرزنامه چه در زمان حیات رستم در حماسۀ ملی و چه پس از مرگ او بیش از فرزندان دیگر او شهرت یافت و در قرن‌های چهار و پنج هجری داستان‌های بسیاری از پهلوانی‌های او بر سر زبان‌ها بوده و کتاب‌های مستقلی دربارۀ او هم به نثر و هم نظم وجود داشته که بی‌گمان همۀ آنها به منابع مکتوب پهلوی در زمان ساسانیان می‌رسیده است.

فرامرزنامه منظومه‌ای حماسی است در شرح زندگانی، ماجراها و جنگ‌های فرامرز پسر رستم که به پیروی از شاهنامۀ فردوسی سروده است. این منظومه از دو نظر اهمیت بسزایی دارد: یکی به لحاظ زبانی که از منابع مهم بازمانده از قرن پنجم و ششم هجری است و دیگری به لحاظ محتوایی که انبوهی از روایات حماسی کهن مربوط به خاندان رستم را در خود جای داده است. فرامرزنامه بر اساس متن منثوری به همین نام که از وجود آن در قرن پنجم آگاهی وجود دارد، سروده شده و این متن منثور نیز از روی متنی پهلوی ترجمه شده است.

کتاب با دیباچه‌ای در ستایش خداوند و خرد آغاز می‌شود و سپس صحنه‌ای از شاهنامه وصف می‌شود که در آن کیخسرو با نامداران ایران چون رستم، گودرز، طوس، گیو و جز آنها سخن از کین سیاوخش سر می‌دهد و از افراسیاب که پدرش را کشته و ایران را ویران کرده است، سخن می‌گوید. پس گودرز برای رویارویی با پیران سوی ختن می‌رود، اشکش به خوارزم برای جنگ با شیده پسر افراسیاب و لهراسپ سوی غور برای نبرد با گرسیوز. رستم به کیخسرو می‌گوید: در مرز زابلستان سرزمینی است به نام خرگاه که از زمان منچهر باج‌گزار ایرانیان بودند، ولی چون کیکاوس از توش و توان و فرّه افتاد، تورانیان آنجا را به چنگ آوردند. باید لشکری فرستاد و آن سرزمین را دوباره فراچنگ آورد. پس کیخسرو فرمان می‌دهد فرامرز به خرگاه و هندوستان لشکر کشد و هر جایی را که بگشاید، فرمانروای آنجا باشد. فرامرز سوی خرگاه لشکر می‌کشد. و از اینجا به بعد داستان دربارۀ فرامرز و عشق او و حکومت بر هندوستان ادامه پیدا می‌کند.

نام سرایندۀ فرامرزنامۀ بزرگ دانسته نیست؛ ولی شواهدی در متن آن نشان می‌دهد که در اواخر قرن پنجم و احتمالاً در بین سال‌های 487 تا 494 هجری به نام ابوبکر مؤیدالملک، پسر خواجه نظام‌الملک طوسی سروده شده است. بنابراین این منظومه که 5453 بیت دارد، پس از شاهنامه و گرشاسب‌نامه، سومین متن حماسی فارسی است در دو بخش: یکی شرح جنگ‌ها و کشورگشایی‌های فرامرز در هند و دیگری سفرهای فرامرز بر خشکی و دریا و دیدن شگفتی‌های گوناگون.

سراینده فرامرزنامه مانند منظومه‌های پهلوانی دیگر و حتی بیش از آنها تحت تأثیر شاهنامه است و جز شاهنامه، از گرشاسب‌نامه هم تأثیر گرفته است. این منظومه مانند شاهنامه و غالب منظومه‌های پهلوانی دیگر در قالب مثنوی و در بحر متقارب مثمن محذوف یا مقصور سروده شده است.

به گفتۀ مصححان بخش‌هایی از این منظومه شعرهای استواری دارد، اما فروتر از گرشاسب‌نامه و در ردیف بهمن‌نامه و کوش‌نامه و برتر از فرامرزنامۀ کوچک است. این منظومه هرچند در توصیف‌های بسیار زیبایی دارد، اما به لحاظ تکنیک‌های داستان‌سرایی به پای بهمن‌نامه و کوش‌نامه نمی‌رسد.

نسخه‌های موجود از این منظومه به دو گروه تقسیم می‌شوند: نسخه‌های مستقل که در حدود 5500 بیت دارند و دیگری نسخه‌هایی که به شاهنامه در پادشاهی کیخسرو افزوده شده‌اند. تحریر دوم کوتاه‌تر است و خلاصه‌ای است از حدود یک‌سوم بخش آغازین فرامرزنامه که مشتمل است بر حدود 830 بیت. گذشته از این در بسیاری جاها متن تحریر کوتاه‌تر با متن تحریر بلندتر متفاوت نیز هست. نسخۀ اساس تصحیح در این کتاب این دو نسخه است:

1. نسخۀ کتابخانۀ ایندیا آفیس در لندن که اکنون در کتابخانۀ بریتانیا است مورخ 1166 قمری، کتابت در نوساری، 194 برگ، 5439 بیت (نسخۀ اساس این تصحیح به نشان ر) این نسخه کامل‌ترین نسخۀ فرامرزنامۀ بزرگ است و پس از نسخۀ کتابخانۀ نوساری کهن‌ترین نسخۀ تاریخ‌دار تحریر بلندتر محسوب می‌شود.

2. نسخۀ کتابخانۀ ایندیا آفیس بی‌تاریخ (حدود اواخر قرن 17 م) کتابت شاید در اصفهان. این نسخه دربردارندۀ فرامرزنامۀ بزرگ و کوچک و شبرنگ‌نامه است که به شاهنامه‌ای ناقص پیوست شده است، 456 برگ، فرامرزنامۀ بزرگ: 86 برگ، 4115 بیت.

3. چاپ سنگی فرامرزنامه به کوشش رستم پسر بهرام سروش تفتی، بمبئی، مطبعۀ فیض‌رسان، 1324 قمری.