معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربارۀ یکی از جذاب‌ترین و تأثیرگذارترین جنبش‌های مذهبی ـ اجتماعی است که در تاریخ پرفراز و نشیب ایران اسلامی در قرن هشتم هجری و اکثرا در مناطق شمالی و شمال شرقی ایران رخ داده و دامنۀ تأثیر و گسترش آن تا فراسوی مرزهای ایران دیروز و امروز و حتی تا دوران معاصر نیز کشیده شده است. پربدیهی است که چنین جنبشی می‌تواند بالذات متضمن کشش و جاذبۀ بسیار زیادی برای هر کسی باشد؛ چه خوانندگان عام و غیرمتخصص و چه برای اهل فن و پژوهندگان آکادمیکی که در باب تاریخ تحولات اجتماعی و اندیشی در ایران پژوهش می‌کنند.

جنبش حروفیه در مقطعی از تاریخ ایران اسلامی شکوفا شده که جامعه به دلیل ازهم‌گسیختگی‌های ناشی از بحران‌های سیاسی پیاپی خود در بحرانی ژرف غرقه بوده است. تقریباً حکومت منسجمی وجود نداشته و بیشتر بخش‌های کشور از استقلال و خودرأیی قابل توجهی برخوردار بوده‌اند. در چنین فضایی و بنا بر باور راستین مردم به مصلح آخرالزمان و موعودی که خواهد آمد تا جهان را از ظلم پاک و از صلح و آرامش آکنده سازد، مجال بسیار مناسبی برای رشد و تکثیر جنبش‌های موعودیت‌گرایانه و بالواقع مهدیان دروغین فراهم می‌شده است. اغلب این جنبش‌ها تابعی از فضای سیاسی و جو روانی متشتتی بوده که بر فضای عمومی جامعه حاکم بوده و مردم و توده‌های سلیم‌النفس ولی زودباور را به‌سرعت جذب خود می‌کرده است. بنابراین می‌توان گفت که بیشتر این پدیده را به‌راحتی باید تحت مقولۀ مهدیان دروغین قرار داد. کسانی که تلاش کرده‌اند بر مبنای غرض‌ورزی شخصی یا توهم معنویت نداشته، خود را واسطة العقد فیض بین امام غایب و جامعۀ منتظر قرار دهند و بعد از اقبال جامعه با شدت‌گرفتن توهمشان، گاهی مدعی مهدویت، نبوت و حتی الوهیت نیز شده‌اند.

همین خط سیر فوق‌الذکر را به‌راحتی می‌توان در رفتار و کردار سیدفضل‌الله نعیمی استرآبادی بنیان‌گذار و نظریه‌پرداز جنبش حروفیه مشاهده کرد. او که در ابتدا فقط به رفتار و کردار مذهبی می‌پرداخت و تلاش می‌کرد تا زندگی زاهدانه‌ای را در پیش گیرد، به‌ناگاه دچار توهم فردی «الهام به‌واسطۀ رؤیا» شده و تلاش کرده تا این بُعد شخصیتی‌اش را پروبال دهد.

سه فصل نخست این کتاب به زندگی فضل‌الله استرآبادی و دو فصل بعدی آن به اندیشه‌اش پرداخته است. فصل چهارم باورهای وی در باب کیهان‌شناسی و انسان‌شناسی، خلقت جهان، تاریخ اسطوره‌ای‌اش و جایگاه انسان در آن را تبیین می‌کند. بدن انسان برای او به ویژه یک موضوع محوری بود؛ زیرا او باور داشت هیئت انسان تصویر واقعی خداوند است که بر قالبی از عناصر زمینی نقش شده است. همچنین او توجه ویژه‌ای به ظرفیت زبانی انسان، نوشتاری و گفتاری داشت. این تأکید بر زبان در نام‌گذاری پیروانش به «حروفیه» بازتاب یافته است که می‌توان آن را به letterists ترجمه کرد که به معنای مردمی است که دل‌مشغول و متمرکز بر الفبا هستند.

در فصل پنجم بحث شده که نظام باورهای فضل‌الله، او و پیروانش را مجبور می‌کرد تا برای رستگاری جهان در سیمای آخرالزمانی موعود بکوشند. این تلاش‌ها منجر به زایش مجموعه‌ای از ادبیات بنیادی و اجتماعی از هواخواهان در بخش‌های مختلف جهان ایرانی شد.

فصل ششم به حکایت روزگار پس از مرگ فضل‌الله و مجاهدت‌های پیروان بلافصلش پرداخته که پس از اعدام، زیارتگاهی مقدس برای او ساختند و تلاش کردند تا توجیهی عقلانی برای مرگ او فراهم کنند. آخرین فصل کتاب نیز به وصف سرنوشت عقاید او پس از سپری‌شدن دوران شاگردان مستقیمش پرداخته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه مترجم

مقدمۀ مؤلف

فصل 1: زندگی اولیه

فصل 2: روشنگری

فصل 3: مرگ

فصل 4: انسان و کیهان

فصل 5: آخرالزمان، زبان و رستگاری

فصل 6: حرف و خلفا

فصل 7: میراث

ضمیمه

پیوست: وصیت‌نامۀ فضل‌الله