معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب هرچند بازگوکنندۀ گوشه‌ای از تحولات عصر مغول به شمار می‌آید، اما در اصل فصلی از تاریخ فارس است.

اگرچه این پژوهش به دور از اندیشه دفاع از فارسیان در برابر "قول به اطاعت بدون مقاومت آنان از مغولان" نیست، اما پیش از آن درصدد است ساده‌انگارانه بودن چنین قولی را با نشان دادن پیچیدگی شرایطی که رخدادهای عصر مغول بر بستر آن پدیدار می‌شد، یادآور شود؛ به همین نحو نیز نباید منظور از فارسیان در عنوان این کتاب را با تلقی عجولانه‌ای از دارندگان یک نژاد (پارس) یا زبان (فارسی) همراه دانست. آنچه که در اینجا با عنوان فارسیان مورد خطاب قرار گرفته است، در قدم اول ساکنان سرزمین فارس (پارس) و در قدم دوم مدافعان آن را مدنظر دارد. دورۀ تاریخی این کتاب از اواسط دولت از اواسط دولت بوییان، در قرن چهارم هجری برابر با قرن دهم میلادی تا اواسط مظفریان، در قرن هشتم هجری برابر با قرن چهاردهم میلادی است؛ اما تمرکز بحث بر عصر مغول در تاریخ ایران از نیمۀ اول قرن هفتم هجری برابر با قرن سیزدهم میلادی تا نیمۀ اول قرن هشتم هجری برابر با قرن چهاردهم میلادی است؛ به عبارت دیگر عصر سعدی و حافظ.

هر فصل از کتاب دارای سه قسمت «درآمد»، «متن» و «برآیند» است. متن یا قسمت میانی که وقایع‌نگاری است، به صورتی است که در سراسر کتاب نشانگر توالی و ترتیب رویدادهاست و سیری یکدست و مستمر را پیگیری می‌کند؛ آن هم به گونه‌ای که قابل استفاده برای همگان باشد. در این پژوهش هرچند کارنامۀ فارسیان عصر مغول بررسی شده است؛ اما در هر جا که در ارتباط با رخدادهای مورد بررسی، فارسیان معاصر نوشته‌ای دربارۀ عصر مغول در تاریخ ایران داشته‌اند، به آنها نیز اشاره شده است.

فصل نخست با عنوان «فارس در آستانه هجوم مغولان به ایران» شامل «حمله مغولان به ایران از شهر طراز»، «مغولان در جدال با خوارزمشاهیان»، «دولت‌ها و ارتش‌های ترک در عصر تهاجم مغولان»، «شکل‌گیری دولت و ایالت شبانکاره در شرق و جنوب فارس»، «ترکمانان سلجوقی و تشکیل دولت اتابکان در قسمتی از فارس با مرکزیت شیراز»، «زوال سیراف و تسلظ قیصریان، فرمانروایان کیش، بر سواحل و تجارت خلیج‌فارس»، «شول‌ها، متحدان اتابکان فارس در برابر ملوک لر»، «درگیری اتابکان فارس در نواحی مرکزی ایران»، «استقرار دولت سلغریان و قدرت یافتن سعد زنگی» و «توصیف سعدی شاعر از اوضاع فارس در اوایل جوانی خویش» است.

«اتابک سعد اول؛ تلاش برای دور نگهداشتن فارس از جدال خوارزمشاهیان و مغولان» عنوان فصل دوم است. در این صفحات مطالبی چون «مداخله اتابک سعد در اصفهان به امید تسلط بر آن شهر»، «جدال عباسیان، سلغریان و خوارزمشاهیان بر سر عراق عجم»، «آغاز جدال خوارزمشاهیان با مغولان»، «حمله مغولان و شکست خوارزمشاهیان»، «سقوط شهرهای ورارود و توصیه خوارزمشاه به تسلیم»، «اتابک سعد در بازگشت به شیراز»، «اتابک سعد، سلطان محمد را در باربر مغول تنها می‌گذارد...»، «رویارویی اتابک سعد با رکن الدین خوارزمشاه بر سر اصفهان»، «حمله غیاث الدین خوارزمشاه به فارس در سال 621ه.ق»، «پیوستن اتابک سعد به جلال‌الدین خوارزمشاه، قهرمان مبارزه با مغولان»، «جنگ اتابک سعد با قطب الدین شبانکاره و خرابی شدید فارس» و «اقدامات اداری و عمرانی سعد زنگی» در فصل دوم گنجانده شده است.

فصل سوم «اتابک ابوبکر سعد؛ تلاش نافرجام برای ایستادگی در برابر مغولان» مطالب متنوعی را دربرمی‌گیرد از جمله برخی از عناوین آن شامل «فرمانروایی اتابک ابوبکر در فارس و جنگ با مغولان...»، «رویگردانی مردم آذربایجان از خوارزمشاهیان»، «آخرین روزهای زندگی جلال‌الدین با ملکه پارس»، «قبول اطاعت اتابکان یزد از مغولان»، «تدبیر شبانکارگان در مقابل مغولان و موفقیت موقتی آنها»، «رونق علوم ادبی در عصر اتابکان سلغری فارس»، «تاسف سعدی از واقعه بغداد و در عین حال تائید اقدام اتابک فارس در همراهی با مغولان» و «اوضاع اداری و عمرانی فارس در دوره اواسط قرن هفتم» را دربردارد.

«از سعد دوم تا سلجوق شاه؛ تلاش‌های نظامی در برابر قشون‌کشی مغولان به فارس» در فصل چهارم بررسی شده است. در این فصل به «عزل و قتل ملک قطب الدین شبانکاره»، «به قدرت رسیدن نظام الدین حسن شبانکاره»، «زوال حکومت فارس با مرگ اتابک ابویکر»، «افزایش نفوذ مغولان در شیراز با کمک ترکان خاتون یزدی»، «قیام سلجوق شاه و کشتار مغولان در شیراز به سال 661 ه»، «جنگ شبانکارگان با سلجوق شاه و عقب نشینی او به کازرون‌ها»، «عزیمت سلجوق شاه به ساحل شیف و کشتن شحنه دشستان»، «رسیدن لشکر مغول به فارس و چگونگی نجات شیراز از قتل عام کازرونی‌ها»، «پایان کار سلجوق شاه و قتل عام کازرونی‌ها»، «پایان کار سلجوق شاه و سرنوشت دختران او»، «شورش قاضی شرف الدین در فارس علیه مغولان و قتل او» و «انصراف مجدد هلاکوخان از کشتار مردم شیراز» اشاره شده است.

«ابش خاتون؛ ناکامی در برابر تصرف دیوانی فارس توسط مغولان» فصل پنجم را به خود اختصاص داده است. در این میان بعضی موضوعاتی مانند «توصیف مارکوپلو از هرموز»، «عزیمت ابش خاتون به اردو و ازدواج با منکو تیمور و جهیزیه عروس فارس»، «نامه سعدی به شمس‌الدین تازیکو»، «قاضی بیضاوی و اندیشه‌های او درباره کشورداری و عدالت»، «اوضاع شیراز و نامه صاحب دیوان به  بزرگان آن شهر»، «حکومت مجدالدین رومی بر فارس (شیراز)»، «خشکسالی و قحطی و هجوم ملخ به فارس در دهه 680 ه» و «اجاره دادن مالیات فارس به جمال‌الدین طیبی» مورد توجه قرار گرفته است.

فصل ششم با نام «حکومت مالیاتی خاندان طیبی؛ تلاش برای دور نگهداشتن فارس از مداخله مغولان» است که بعضی عناوین آن مانند «آخرین ظلم‌های ارغون خان به مردم فارس ...»، «تغییرات موقت در دیوان‌سالاری»، «رواج پول کاغذی در شیراز»، «کردوچین، دختر ابش خاتون، پادشاه کرمان 694»، «ملک جمال‌الدین و تجارت مروارید در خلیج‌فارس»، «طاس عدالت» و درخت عروس مستان در شیراز»، «حکومت سلطان خاتون در فارس» و «شروع مداخله مغولان چوپانی در فارس» است.

«اینجویان؛ تلاش برای رهایی فارس از مداخله و سیطره مغولان» فصل هفتم را شامل می‌شود و «اینجو»، پدیده‌ای در حال گسترش در فارس عصر مفول»، «پایان مداخله مغولان در فارس»، «انعکاس شرایط تاریخی در ساقی‌نامه حافظ»، «روایت ابن بطوطه مراکشی از چگونگی قیام مردم شیراز»، «اوصاف شیخ ابواسحاق اینجو» و «قاضی مجدالدین فالی و مقام و موقعیت او در شیراز» برخی موضوعات مطرح شده در آن را دربرمی‌گیرد.

فصل هشتم «مظفریان؛ تهاجم و تسلط فارسیان بر مغول» را بررسی کرده و در این میان موضوعاتی چون «برآمدن مظفریان از یزد»، «سرکوب مغولان نکودری توسط مظفریان»، «شمس الدین صاین و نقشی که در تحولات این دوره داشت»، «مظفریان و مغولان اوغان و جرمان»، «بیعت امیر مبارزالدین با نماینده خلیفه عباسی»، «مظفریان، فرمانروای فارس»، «سرکوب مغولان هزاره شادی» و «تسلط فارسیان بر مغولان» را در آن گنجانده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

مقدمه

سال‌شمار وقایع تاریخی

فصل اول: فارس در آستانۀ هجوم مغولان به ایران

فصل دوم: اتابک سعد اول؛ تلاش برای دور نگهداشتن فارس از جدال خوارزمشاهیان و مغولان

فصل سوم: اتابک ابوبکر سعد؛ تلاش نافرجام برای ایستادگی در برابر مغولان

فصل چهارم: از سعد دوم تا سلجوق شاه؛ تلاش‌های نظامی در برابر قشون‌کشی مغولان به فارس

فصل پنجم: ابش خاتون؛ ناکامی در برابر تصرف دیوانی فارس توسط مغولان

فصل ششم: حکومت مالیاتی خاندان طیبی؛ تلاش برای دور نگهداشتن فارس از مداخلۀ مغولان

فصل هفتم: اینجویان؛ تلاش برای رهایی فارس از مداخله و سیطرۀ مغولان

فصل هشتم: مظفریان؛ تهاجم و تسلط فارسیان بر مغولان

سخن پایانی

پیوست‌ها

فهرست منابع