معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ضیاء موحد در مقدمه کتاب این‌طور نوشته است: «از سال 1361 که در دانشگاه‌ها و گروه‌های مختلف به تدریس منطق جدید پرداختم هر از گاهی به مناسبت موضوع به آثار منطق‌دانان سنتی فرهنگ اسلامی ـ ایرانی مراجعه می‌کردم. در این مراجعه‌های تازه دریافتم که اگرچه آن بزرگان زیر سلطه منطق ارسطویی مانده بودند و مانند «ابن سینا» و پس از او «کانت» گمان می‌بردند چیز مهمی بر او نمی‌توان افزود، به نکته‌هایی دست یافته بودند که اهمیت آنها را امروز در می‌یابیم. دلیل آن هم این است که باید ابزاری نیرومندتر و موضعی مشرف بر منطق ارسطویی داشت تا بتوان اهمیت آن نکته‌ها و بصیرت‌ها را دریافت. برای مثال بدون آگاهی از منطق جدید نمی‌توان نظریه ابن‌سینا در قیاس‌های شرطی را ارزیابی کرد یا به اهمیت تمایز آنچه ابن‌سینا «وجه حمل» و «وجه سور» نامیده و امروز به وجه «de re» و«de dicto» نامیده شده پی برد. «ابن‌سینا»، بنا به شواهد موجود، نخستین منطق‌دانی بود که با تأمل در زبان عربی که سابقه چنین مفاهیمی را نداشت بدان‌ها رسید. تمایز وجهی «de re» و «de dicto» و نیز کشف‌های دیگر ابن‌سینا از چنان اهمیتی در منطق موجهات برخوردارند که حذف آنها از این منطق آن را ناقص می‌کند. این موارد از آن بصیرت‌هایی است که اگر آثار منطق‌دانان سنتی خود را که مهم‌ترین آنها ایرانی هستند با همدلی بخوانیم نظیر آنها را فراوان می‌یابیم».

مقالات این کتاب بخشی از پژوهش‌هایی است که نویسنده در طول سال‌ها در میراث منطقی بزرگان منطق سنتی ایران کرده است.

اولین مقاله به نظر نویسنده به موضوعی می‌پردازد که یکی از محدودیت‌های جدی منطق ارسطویی را نشان می‌دهد. ارسطو دریافته بود که قیاس‌هایی هست با مقدمه‌های شرطی که تحویل آنها به قیاس‌های حملی ناممکن است و در تحلیل اول وعده داده بود رساله‌ای در این مورد بنویسد که ظاهراً حل این مشکل را به آیندگان سپرد. ابن سینا که اهمیت این قیاس‌ها را در ریاضیات و علوم دریافته بود، برای این مشکل روشی پیدا می‌کند و آن را از ابداعات در منطق و افزودۀ خود بر آن می‌شمارد. در واقع این بخش همان بخش منطق جمله‌هاست در منطق جدید که ارسطو به آن نپرداخته بود. مبنای منطق ارسطو قضیه‌های مسور موضوع ـ محمولی است. ابن سینا هم به شرحی که در این مقاله آمده، با مسوِرکردن ترکیب‌های شرطی به نوع خاصی از سور در واقع تعبیری موضوع ـ محمولی از آنها به دست می‌دهد تا بتواند احکام قیاس‌های حملی را به آنها تعمیم بدهد. این مقاله شرح مستند و نسبتاً مفصلی از روش ابن سینا و ارزیابی آن است.

مقالۀ دوم دربارۀ چند کشف مهم منطقی ابن سیناست که از نیمۀ دوم قرن بیستم تا کنون موضوع پژوهش‌های بسیاری بوده است.

مقالۀ پنجم به قیاس‌های موجه سهروردی اشاره کرده است. منطق سهروردی در بنیاد وجهی است. به نظر او اگر محمولی برای موضوعی ضروری یا ممکن یا ممتنع باشد، ضرورتاً ضروری یا ممکن یا ممتنع است. از این‌رو قضیه‌های موجب کلی او به دو وجه de er و de dicto موجه می‌شوند و این درستی استنتاج‌های او را به نحو صوری تضمین می‌کند. در این مقاله این موضوع به تفصیل لازم بحث شده و نیز درستی بعضی قیاس‌های موجه ابن سینا که مورد رد و انکار بعضی منطق‌دانان پس از او بود نشان داده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

1. نظریۀ قیاس‌های شرطی ابن‌سینا

۲. ابن‌سینا و تقدم در کشف فرمول‌های بوریدان و بارکن

۳. تمایز وجوه سور و حمل در منطق سنتی اسلامی

۴. آرای سهروردی در قیاس

۵. قیاس‌های موجه سهروردی

۶. دلالت‌شناسی اسم‌های خاص و داستانی در آرای ابن‌سینا، کریپکی و اومبرتو اکو