معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قسمت اعظم این کتاب را مأموریت و شرح حال مانک‌جی و نامه‌های او و سپس تحقیقاتی دربارۀ زرتشتیان هند و پارسیان دربر می‌گیرد.

در زمینۀ پژوهش‌هایی دربارۀ امحای تدریجی زرتشتیان به ویژه آن جمع اندکی که پس از سقوط ساسانیان و اسلامی‌شدن ایران زرتشتی انجام شده است، به ویژه در دوران حکومت قاجارها، کاری که پاسخگو و برآورندۀ نیاز باشد، انجام نشده است. به ویژه این کمبود دربارۀ مانک‌جی که بانی این مسئله و دشواری‌های عبرت‌آموز به نتیجه رسیدن اقداماتش جهت بانی و پیشرو و احیای زرتشتیان در دو قرن معاصر بوده است.

جمعی از زرتشتیان در ایران پس از شکست و فراری شدن و منهزم‌شدن سپاهیان ایرانی و کشته شدن یزدگرد سوم، به موازات گشوده‌شدن شهرهای ایرانی در گروه‌های کوچک و بزرگ شروع به مهاجرت از ایران کردند. مقصد اصلی این مهاجرت‌های تدریجی هند بود. در دوران صفویه که در مقاطعی از زمان بر اثر تعصب در دین‌‌داری و اشاعۀ آن این بار مهاجرت افزایش می‌یافت. از این دوران اسنادی در دست است. مجموعه‌ای از این مکاتبات در هند گردآوری می‌شد. مضمون این مکاتبات پرسش‌هایی است که موبدان پارسی از موبدان کرمانی و یزدی کرده و پاسخ‌هایی که دریافت داشته‌اند.

از لحاظ ادبیات آن زمان، نیز موضوع پرسش و پاسخ‌هاست که محققان بسیاری استفادۀ سرشاری از آن برده‌اند؛ از لحاظ ادبی و اجتماعی و دینی و به شکلی اصول آموختن زبان فارسی رایج زمان در ایران و شعر و مدایح و نعت‌های دینی رایج در ایران که از ادبیات ایرانی متأثر بود. از جملۀ آثار قدیم‌تر، قصۀ سنجان است. متن این منظومه در بخش مهاجرت زرتشتیان از ایران در دورۀ اسلامی همین منظومه است.

مانک‌جی پور لیمجی‌پور هوشنگ هاتریا در سال 1192 خورشیدی (1813 میلادی) در “موراسومالی” یكی از بخش‌های بندر “سورات” بدنیا آمد. اجدادش از زرتشتیانی بودند كه در زمان صفویه از ایران به هندوستان مهاجرت كرده بودند. وی پنج‌ساله بود كه انگلیسی‌ها فعالیت‌های خود را از بندر سورات به بمبئی منتقل نمودند و بنابراین زرتشتیانی كه در مؤسسات اداری گمرک به كار مشغول بودند یا فعالیت‌های تجاری می‌نمودند ـ از جمله پدر وی ـ به بمبئی رفته و در آنجا ساكن شدند. او در جوانی وارد خدمات بازرگانی شد و پیشكاری برخی از بازرگانان را برعهده گرفت و به اقتضای شغلش به نقاط مختلف هندوستان سفر كرد. به واسطه كاری كه برعهده داشت فردی بسیار منظم، كاردان و متكی به نفس و شجاع بار آمد. به دلیل دلبستگی فراوان به آب و خاک اجدادیش چندین بار اراده نمود كه به ایران سفر كند، اما هر بار شرایط اجتماعی هندوستان، افغانستان یا ایران مانع از این سفر شد تا اینكه بالاخره در سال 1233 خورشیدی (در سن 41 سالگی) شرایط مسافرت او به ایران فراهم آمد. نخستین كسی كه به عنوان نماینده تام الاختیار انجمن زرتشتیان به سوی ایران گسیل شد مانک‌جی صاحب بود. در عراق طی ملاقاتی كه با “حاج شیخ مرتضی انصاری (فقیه عالیقدر شیعه)” داشت پرسش‌های چهارده‌گانه‌ای را درباره معامله و رفتار جامعه مسلمانان با زرتشتیان مطرح نمود كه در تمام موارد شیخ مرتضی انصاری، شكستن حرمت و آزار و اذیت زرتشتیان را حرام دانست و تنها اخذ جزیه یا مالیات‌های شرعی را ـ با اجازه فقیه هر محل ـ جایز شمرد.

هنگامی كه شرح حال مانک‌جی صاحب را بررسی می‌كنیم، درمی‌یابیم تمام اقدامات او در دو مسیر متمركز بود: اصلاح روابط جامعه مسلمان، علما و دولتمردان ایرانی با جامعه زرتشتی؛ اصلاح و تجدید ساختار جامعه زرتشتی ایران.

وی پس از 29 سال تلاش شبانه‌روزی در ایران و خرج مبالغ هنگفت موفق گردید فرمان لغو حكم “جزیه” را از ناصرالدین شاه اخذ نماید. جزیه مالیات سالیانه‌ای بود كه اهل كتاب به حكومت اسلامی می‌پرداختند تا مورد حمایت و حفظ و صیانت حكومت واقع شوند. اخذ جزیه در تاریخ دوره جدید و معاصر ایران از عوامل مهم تغییر مذهب و مهاجرت زرتشتیان از ایران بوده است. زندگی پرمخاطره و پرزحمت او كه تماما صرف بهروزی زرتشتیان ایران گردید، در سال 1269 خورشیدی در تهران به پایان رسید. او دو بار ازدواج كرد، یكبار در هندوستان با “هیرابایی” نام و ثمره این ازدواج پسری به نام “هرمزدجی” و دختری به نام “دوسی بایی” بود. پس از مرگ همسرش، در ایران با فرنگیس نام ـ دختر هرمزدیار بندار كرمانی ـ ازدواج كرد ولی از این ازدواج فرزندی بوجود نیامد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌نویس

بخش اول: دربارۀ مسئلۀ جزیه/ جزیه و تعریف آن و مسئلۀ اقلیت زرتشتی

بخش دوم: مأموریت و شرح حال مانک‌جی

بخش سوم: متن نامه‌های مانک‌جی به بزرگان و معاریف جهت بهبود احوال زرتشتیان

بخش چهارم: متن خطابۀ مانک‌جی پس از الغای جزیه و صدور فرمان ناصرالدین شاه در این باب به سال 1299 هجری و اقدامات او برای ایجاد تأسیسات جهت پیشرفت

بخش پنجم: کپی و عکس متن نامۀ اکابر پارسیان خطاب به ناصرالدین شاه

بخش ششم: خلاصۀ کتاب اظهار سیاحت ایران/ گزارش و شرح اقدامات مانک‌جی در ایران

بخش هفتم: تحقیقی دربارۀ زرتشتیان هند ـ پارسیان/ پارسیان هند و مهاجرت آنان/ پژوهشی دربارۀ مهاجرت زرتشتیان

بخش هشتم: کوچ زرتشتیان به هند/ منظومۀ قصّۀ سنجان، نخستین اشاره به مهاجرت، زرتشتیان ایران به هند

بخش نهم: اسنادی از مانک‌جی

بخش دهم: متن مقداری از نامه‌های مانک‌جی که جهت بهبود حال زرتشتیان ایران می‌باشد