معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

امروزه مرزهای بی‌کران فرهنگ چنان انسان را فراگرفته که دیگر نمی‌توان رفتارهای زیستی و عملکرد غریزی ـ حیوانی او را بازشناخت. بسیاری از ویژگی‌های حیوانی انسان به واسطۀ فرهنگ دگرگون شده و اکنون بیش از پیش با جانداران دیگر تفاوت دارد. در این کتاب به یکی از رفتارهایی که اساس زیستی داشته، ولی به فرایندی فرهنگی بدل شده، اشاره می‌شود. سخن از خوردن به عنوان یکی از مکانیزم‌های حیاتی و غریزی انسان است که در نگاه اول میان او و حیوانات مشترک جلوه می‌کند. اما با نگاهی دقیق‌تر درمی‌یابیم میان عمل خوردن در انسان با حیوانات دیگر چنان تمایزهای آشکار و معناداری پدید آمده که دیگر نمی‌شود خوردن را جز رفتاری فرهنگی چیز دیگری نامید. یکی از مهم‌ترین عوامل پیدایش این امر این است که فرهنگ و جامعه در آنچه می‌خوریم و آنچه غذا می‌نامیم، بیبشتر از شیوۀ زیست‌شناختی تأثیر گذاشته است یا به عبارت دیگر فرهنگ عامل تعیین‌کنندۀ اولویت‌های غذایی ما به شمار می‌رود. انسان به عنوان موجودی همه‌چیزخوار شناخته می‌شود، اما فرهنگ محدودۀ مواد خوراکی را از غیرخوراکی‌ها تعیین می کند و او را از خوردن بسیاری از مواد غذایی تحریم می‌کند. در نتیجه همواره میان آنچه از لحاظ زیستی و تغذیه‌ای ضروری است و آنچه به عنوان غذا توسط فرهنگ تعیین می‌شود، نوعی سازگاری و اختلاف وجود دارد.

صفت هم‌سفرگی ضمن اینکه منشأ بسیاری از باورها و اعتقادهای مردم بوداست، به نظام باورها و اعتقادها در گردهم‌آیی‌های آیینی و آداب و رسوم صورت عینی‌تر داده است. بنابراین بیشتر آیین‌ها و آداب و رسوم ملی و محلی با صرف غذا، نذری و قربانی، سورچرانی و شادخواری یا خوردن غذا به عنوان نمادی از هم‌دردی و غمخواری همراه است، به طوری که حرمت تبرک یا تقدس برخی غذاها هرگز به میزان مغذی و مفیدبودن آن بستگی ندارد، بلکه ارزش نمادین آن یا کاربردش در آیین‌ها و مراسم و مناسک است که به آن جنبۀ قدسی بخشیده است. غذاخوردن در آیین‌ها و مناسک یکی از رابط‌های انسان با ماوراءالطبیعه نیز شناخته می‌شود. از طریق غذا میان جسم و روح ارتباط برقرار می‌شود و تعادل میان آنها آرمانی است که در بسیاری از جهان‌بینی‌ها و آموزه‌های دینی ـ مذهبی جوامع دیده می‌شود. هم‌غذایی مردم در آیین‌ها و مناسک ملی و محلی ضمن برقراری استحکام اجتماعی و پایبندترکردن آنها به اعتقادهایشان، ایدۀ واقعی، ارزش‌های نمادین و روح جامعه را نیز به نمایش می‌گذارد. بدین ترتیب عمل خوردن و نوشیدن چنان با ملاحظات نمادین و ارزشی ترکیب می‌شود که «فوق غذا» پدید می‌آید.

در ایران مثال‌های متعدد برای فوق غذا می‌توان بیان کرد که یکی از آنها چای است. چای‌نوشی در ایران فراتر از نوشیدن دم‌کردۀ برگ یک گیاه است، بلکه چای و چای‌نوشی در ایران نشانه و زبانی ارتباطی و گویاست که پیام‌ها و ارزش‌های نمادین را ردوبدل می‌کند. چای‌نوشی در ایران معانی و تعابیر مختلف و گاه پیچیده‌ای دارد که بازشناسی آنها مرور تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایرانیان است. چای اگرچه بومی ایران نیست؛ اما به عنوان ابزار مناسبی در دست فرهنگ قرار گرفته تا سنت‌های بومی و محلی و هنجارها و ارزش‌های خاص فرهنگ ایرانی را بارها و به شکل‌های مختلف بازگو می‌کند. به همین دلیل ایرانیان چای را نوشیدنی ملی و محلی خود می‌دانند و چای‌نوشی را شیوه‌های برای ابراز هویت جمعی و فردی خود برداشت می‌کنند. چای‌نوشی در ایران فرهنگی چندزبانه است که هر بار عنصر معناداری را به رمز تبدیل و آن را منتقل می‌کند. ترجیحات و تأثیرات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی سبب شده که چای به عنوان نوشیدنی نوظهور به میان ساختارهای اجتماعی، باورها و اعتقادها، آداب و آیین‌ها و مناسک مردم رسوخ کند و جزئی جداناپذیر از ارزش‌های حاکم بر روح جامعۀ ایرانی شود.

در ایران چای‌نوشی نشانه‌ای از باهم‌بودگی مداوم و بازتکرار «حلقۀ گفتگوی دیرینه» است و بیشتر از آنکه ارزش مادی و تغذیه‌ای آنچه می‌نوشیم، مهم باشد، عمل نوشیدن و ضمانت‌های همنشین آن مانند گپ‌وگفت و احساس در جمع‌بودن است که چای را به ارزشی عالی یا فوق غذا بدل کرده است.

در این کتاب تلاش شده پیشینه و تحول چای در ایران از منظری انسان‌شناختی بررسی شود. نخستین گام در این جهت، واکاوی پژوهش‌های زبان‌شناختی و تاریخی است که خاستگاه و پراکندگی چای و چگونگی راه‌یابی آن به سرزمین‌های مختلف و تمدن‌هایی همچون ایران را نشان می‌دهد. پیش از رواج چای در ایران نوشیدن قهوه رایج بود، اما با ورود چای، قهوه عرصۀ اجتماعی را ترک کرد و چای‌نوشی سرعت و رونق و اعتبار یافت. چه عواملی سبب بی‌اعتباری قهوه شد که چای همه‌گیر شود؟ پاسخ به این سؤالات بخشی از مطالب کتاب است. راه‌یابی و مصرف چای در آیین‌های سوروسوگ و آداب و رسوم ملی و محلی و ادبیات شفاهی ویژه‌ای که در پی آن پدید آمده، بخش دیگری از مطالب این کتاب است. در ادامه به یکی از همنشین‌های چای، استکان و نعلبکی که نقش بسزایی در رونق و اعتبار چای‌نوشی داشته پرداخته می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

درآمد

خاستگاه و پیشینه

پیشینۀ چای در ایران

کشت و مصرف چای در ایران

گیاه‌شناسی، انواع و خواص چای

فرهنگ و فولکلور چای‌نوشی، از کشت نهال تا چای دم‌کشیده

چای و قهوه‌خانه

چای‌نوشی: مصداق درهم‌فشردگی حواس

چای‌نوشی به سبک ایرانی

استکان و نعلبکی

کتاب‌شناسی