معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شعر خاقانی در عرصۀ مضمون از واقعیت تا اسطوره سیلان و امتداد دارد و نقطۀ مرکزی در فرآیند شکل‌گیری سبک عراقی و نقطۀ اوج معرفت‌گرایی و حکمت‌گرایی در شعر فارسی است. اهمیت و جایگاه شعر خاقانی تا بدان جاست که بدون اشعارش، فهم مجموعۀ ادب فارسی ناقص خواهد ماند. شعر وی گنجینه‌ای از اصطلاحات حکمی، فلسفی، کلامی، دینی و تاریخی است. زبان غنی، پرمایه، شورآفرین و با این حال پرپیچ و خم، مشحون از فراز و فرود، مملو از عاطفه، سرشار از شگردهای بیانی و بلاغی استادانه، شعر وی را به قلۀ ادب فارسی رسانیده است.

توأمانی وزانت زبان و بلاغت و معارف دینی منطوی در آن، شعر خاقانی را به مثابۀ سند غنای همزمان صورت و معنی در روزگار خود درآورده است و الهام‌بخش بسیاری از شاعران و نویسندگان پس از وی واقع شده و از همین روی است که در دوران معرفت‌اندیشی روزگار مدرن، اقبال عمیقی به شعر وی آغاز شده است.

کارنامۀ خاقانی‌شناسی معاصر فهرست نسبتا بلندی است از آثار خوب و متوسط و قابل دفاع؛ البته آثار ضعیف هم طبق معمول هستند و خودنمایی می‌کنند و در سال‌های اخیر به ویژه در دهه‌های هفتاد و هشتاد شاهد رویکرد جدی‌تری به خاقانی‌شناسی در عرصۀ تحقیقات دانشگاهی هستیم. در این مجموع سعی بر این بوده است که از رهگذر نقد و بررسی هفت اثر جدّی و تأثیرگذار که به قلم محققان این عرصه نوشته شده است، فراز و فرودهای خاقانی‌شناسیِ معاصر بررسی شود. بدین ترتیب می‌توان این کتاب را تکمله‌ای بر مباحث طرح‌شده در آثار شماری از خاقانی‌شناسان بزرگ، در عرصۀ مباحث لغوی و تاریخی و شرح و توضیح دقایق شعر خاقانی دانست.

آنچه در این کتاب آمده، بخشی از یادداشت‌های نگارنده است در حاشیۀ شماری از آثار خاقانی‌شناسی معاصر. نویسنده در این نوشته‌ها کوشیده در حد توان جانب تتمیم و تکمیل بحث و عرضۀ دیدگاه‌های تازه بر جانب نقد غلبه داشته باشد. هر جا که انتقادی ضروری بوده، کوشیده با صراحت و همراه با مستندات لازم و البته با وجود احترام صاحب اثر، به بیان آنان بپردازد.

هدف این کتاب تنها ذکر لغزش‌هایی است که دامنگیر تحقیقات ما در زمینۀ خاقانی‌شناسی شده است و به هیچ‌وجه نگارش شرح دیوان یا شرح مشکلات خاقانی مدنظر نبوده است؛ بدیهی است با توجه به این رویکرد فقط به توضیح نکته یا موضع محل مناقشه پرداخته شده و اگر به شرح مفهوم بیت اشاره شده، در راستای بیان همان نکته و همان موضع محل مناقشه بوده است.

در این کتاب، هفت اثر از استادان محترم مرحوم دکتر سید ضیاءالدین سجادی، دکتر نصرالله امامی، دکتر میرجلال‌الدین کزازی، دکتر معصومه معدن‌کن و دکتر محمد استعلامی، به ترتیب سال نخستین چاپ هر اثر، نقد و بررسی شده است. در بررسی هر اثر کوشیده شده در حد مجال هم به نقاط قوت کتاب اشاره شود و هم به نقاط ضعف و با وجود در نظر گرفتن کلیات، از ملاحظات جزئی و موردی غفلت نشده است.

محور اصلی مقاله نخست که نقد فرهنگ مرحوم سجادی است بر ملاحظات لغوی و پایۀ نقد کتاب دوم که نوشته استاد نصرالله امامی است بر ملاحظات تاریخی استوار است. نقد پنج اثر بعدی نیز عمدتاً ملاحضات ادبی و ذکر دقایق و ظرایف سخن خاقانی را در نظر دارد؛ اما گاه به ضرورت به مباحثی در حوزۀ تاریخ زندگی و شخصیت‌شناسی او و بیان روابطش با مردم هم روزگارش، اعم از پادشاهان و امیران و وزیران و شاعران دیگر می‌پردازد. در مجموع خواننده در لابه‌لای صفحات این کتاب با عمده مباحث مناقشه‌انگیز حوزۀ خاقانی‌شناسی آشنا می‌شود و خواهد توانست به‌داوری برسد و حقیقت مطلب را، با توجه به سخنان مولفان آثار مورد نقد و ملاحضات مطرح شده پیرامون آن، کشف کند یا دست‌ کم به احاطه علمی لازم درباب موضوع دست یابد.

در پایان نیز در بخشی کوتاه، اما مستقل به جمع‌بندی ملاحظات و نکات مطرح‌شده و نوعی آسیب‌شناسی کلی در زمینه تحقیقات خاقانی‌شناسانه پرداخته شده است. در یک کلام می‌توان گفت این کتاب جامع‌ترین، تخصصی‌ترین و روزآمدترین منبع درسی در حوزۀ خاقانی‌شناسی است تا جایی که می‌توان گفت نگارش این منبع درسی، نشانۀ عطف و پیشرفتی درخور توجه در تاریخ خاقانی‌شناسی است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

نقد و تکمله‌ای بر فرهنگ لغات و تعبیرات خاقانی شروانی

نقد و تکمله‌ای بر مباحث تاریخی ارمغان صبح

نقد و تکمله‌ای بر سراچۀ آوا و رنگ

نقد و تکمله‌ای بر گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی

نقد و تکمله‌ای بر بساط قلندر

نقد و تکمله‌ای بر جام عروس خاوری

نقد و تکمله‌ای بر نقد و شرح قصاید خاقانی

مؤخره

منابع

نمایه