معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تندیس «مرد شمی» بزرگ‌ترین تندیس در موزۀ ایران باستان است که به ندرت از خاستگاه آن سخنی به میان آورده شده است و همواره با نام «مرد پارتی» و «مرد اشکانی» معرفی شده و هرگر گفته نشده که ایذه و شمی کجاست و این شخص کیست؟ نویسنده در این کتاب در پی اثبات این نکته است که تندیس مرد شمی نه اشکانی و نه سلوکی بلکه الیمائی است و الیمائیان ساکنان اولیه و حقیقی این سرزمین هستند که احتمالاً تبار آنان به قوم بختیاری و عیلامیان باستان می‌سد. آنان اگرچه هم‌عصر اشکانیان و سلوکیان بودند، اما اکثراً استقلال محلی و جغرافیا و مختصات فرهنگی و اجتماعی و اقتدار خود را حفظ کرده و سرزمین‌شان بختیاری و زاگرس میانی را شامل می‌شده است.

اطلاعات دقیق تاریخی از الیمائیان در دسترس نیست و کمتر از این قوم به روشنی سخن به میان آمده است. زیستگاه‌های کوهستانی و کوه‌های سرکش و صعب العبور یکی از مهم‌ترین موانعی است که مانع از ارتباط هر چه بیشتر مورخان با این قوم کوه زیست شده است. از دیگر سو تقارن حیات سیاسی این قوم با دولت قدرتمند اشکانیان، همواره این سلسلۀ مقتر کوچک را تحت سیطره و اقتدار سیاسی خود قرار داده و حضور آنان را هم‌پوشانی کرده است. اما کشف سکه‌های بی‌شمار الیمائی و سال‌‌شمار تاریخی و محل ضرب و ذکر اسامی دقیق شاهان این سلسله هم آگاهی و شناخت بیشتری از این قوم آشکار کرده و هم تفاوت این قوم با هم‌عصران خود یعنی سلوکیان و پارتیان را بیشتر متمایز کرده است.

الیمائیان اغلب کوه‌زیست بوده و هر گاه اقتدارشان فزونی می‌یافت، نفوذ خود را به جغرافیای دشت خوزستان نیز کشانده و قلمرو خود را تا رامهرمز، شوشتر، اهواز، دزفول و شوش و حاشیه‌های حاصل‌خیز رودهای کرخه و دز و گاه جراحی و از سوی دیگر از طریق کوهستان‌های بختیاری تا نواحی گابیانه (اصفهان امروزی) و میان رودان (بین النهرین) و کشور عراق امروزی می‌کشانده‌اند و هر گاه که به موانعی برخورده یا دچار ضعف و سستی می‌شده، دوباره به مأوای خود یعنی کوهستان‌های بختیاری و فراز و نشیب‌های زاگرس پناه می‌جستند و شیوۀ جنگ و گریز مشهور به پارتیزانی یکی از روش‌های مقابلۀ دفاعی آنان بوده است.

آنچه مسلم است الیمائی‌ها ساکنان جغرافیای اعقاب خود یعنی عیلامیان به شمار می‌روند و تقریباً در همان قلمرو جغرافیایی نفوذ و خود در بخش‌های کوهستانی شمال شرقی خوزستان مأوا داشته‌اند.

پرفسور گیرشمن که سالیان بسیاری در مسجدسلیمان و بختیاری پژوهش‌های باستان‌شناسی داشته، می‌نویسد: «مهم‌ترین بناهایی که از عهد پارت شناخته شده‌اند، بدون شک مجسمۀ بزرگ مفرغی است که در شمی، ناحیه‌ای که متعلق به الیمائی قدیم است به دست آمده، معبدی که این مجسمه در آن پیدا شده نزدیک مالمیر قرار دارد»

راز و رمز تفوق و فراز و فرودهای الیمائیان را تنها نمی‌توان در مسکوکات یا مکتوبات تاریخی بازجست، بلکه بخشی از این شناخت‌شناسی را باید در آثار هنر به جا مانده از آنان جستجو کرد. با حملۀ اسکندر سرزمین ایران رنگ و تمدن یونانی به خود گرفت و هنر دولتی سعی بر آن داشت تا این مظاهر را همچنان تبلیغ و ترویج کند؛ اما غنای فرهنگ ایرانی و نیز جوشش‌ها و تجلیات رمز‌آمیز هنر عیلام باستان همچنان زمینه این ترکیب و آمیزش را فراهم می‌آورد و خوزستان تجلی‌گاه فرهنگ‌های گوناگون در این دورۀ تاریخی است. بخشی از این هنر در الیمائیان به گورستان مردگان اختصاص داشت که نمونه‌هایی از آن در روستای «گلاک» از توابع شوشتر در کنار شهر الیمائی «دستوا» کشف شده است.

در میان دیگر آثار مکشوفه که نشان‌دهنده هنر الیمائیان است، در این کتاب به دو اثر برجسته و شاخص یکی «شاهزاده الیمائی» یا «شخصیت مذهبی الیمائی» و دیگر «تندیس مرد مفرغی» به تفصیل پرداخته شده است. اساساً این دو تندیس کوچک و بزرگ شناخته‌ترین و برجسته‌ترین تندیس‌های الیمائی به شمار می‌روند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

الیمائیان کیستند و سرزمین الیمائیان کجاست؟

الیمائیان و عیلام باستان

الیمائیان و سلوکیان

الیمائیان و اشکانیان

سلسله و دودمان الیمائی

سکه‌های الیمائی

فرهنگ و هنر الیمائی

نقش‌برجسته‌های الیمائی (نگارکندهای الیمائی)

تندیس مفرغی مرد الیمائی

متالوژی تندیس

کشف تندیس مرد الیمائی در شمی

هویت تندیس

سپاس‌نامه

برداشت‌نامه

خلاصه پژوهش به زبان انگلیسی