معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ابن حسام خوسفی یکی از متقدمین و بزرگ‌ترین پردازشگران شعر مذهبی و حماسه‌های دینی است. دیوان او که اغلب در مدح و منقبت معصومین (ع) است، دربردارندۀ قصیده، غزل، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند و قطعه است. افزون بر این مثنوی‌هایی هم دارد که با مضامین خاصی سروده شده است؛ مانند «دلایل النبوه» که موضوعش دلایل بعثت پیامبر اکرم به پیامبری است و بخشی نیز به نام «نثر اللآلی» دارد که در آن کلمات قصار حضرت علی (ع) را به نظم درآورده است.

شمس الدین محمدبن حسام الدین خوسفی (وفات ۸۷۵ قمری) یکی از شاعران وارسته، متعهد و نام‌آشنایی است که به انگیزۀ خدمت به دین و نشر تعلیمات آن "ادبیات دینی و مذهبی" را به کمال رسانده و در میان شاعران و ادبای این سرزمین ایران جایگاه ممتاز و بی‌بدیلی یافته است. تعهد و هنری که در بیت‌بیت آثار او به ویژه دیوان و خاوران‌نامه‌اش به چشم می‌آید گواه صادقی است بر این مدعا که این شاعر ارجمند به خوبی توانسته است ابزار و امکانات شاعرانه و صناعات ادبی را با اندیشه‌های دینی و اعتقادات و باورهای خویش مؤمنانه پیوند دهد، به طوری که حاصل کارش هم از لحاظ لفظ و هم از لحاظ معنی برای هر خواننده‌ای به ویژه دوست‌داران و محبان اهل بیت (ع) دلنشین و پر از جذابیت است.

دیوان ابن حسام دو مضمون اصلی دارد که حدود هفتاد درصد این اثر را در بر می‌گیرد. این دو مضمون عبارتند از مدح (منقبت و نیایش) و مرثیه. گفتنی است گرچه از مجموع قصاید ابن حسام تنها چهار قصیده عنوان مرثیه دارد؛ ولی این شاعر اهل بیت به شیوۀ مذاکران و واعظان تقریباً در همۀ اشعارش مصائب اهل بیت (ع) را هم متذکر شده است.

از تحمیدیه‌ها و نیایش‌گونه‌های ابن حسام که حاوی ارادت و باورهای او به ذات حضرت احدیت است و به نوعی بیانگر اعتقاد او به خداوندی قدیم، یکتا، عادل، لایزال، خالق، عفو، لطیف و کریم، قهار و دستگیر است که بگذریم، مدح و منقبت‌های ابن حسام دربردارندۀ فضایل و کمالات پیامبر و اهل بیت آن حضرت است و در مرثیه‌های ابن حسام بیشتر به ذکر مصایب امام حسین (ع) توجه شده است.

قالب شعری مورد علاقۀ ابن حسام قصیده و مثنوی است؛ به گونه‌ای که از مجموع 129 اثری که در دیوان او به ثبت رسیده، ۱۱۰ قصیده، ۱۲ ترکیب‌بند، چهار مورد ترجیع‌بند و سه مورد مسمط وجود دارد. خاوران‌نامه نیز که مهم‌ترین حماسۀ دینی در ادب فارسی است، در قالب مثنوی سروده شده است.

ابن حسام مثل ادبای روزگارش به صنعت کاری و آرایه‌بندی علاقمند بوده است و تمام سعی او بر اینکه بهترین لباس را بر قامت مضامین دینی و مذهبی خویش بپوشاند و در این تلاش موفق بوده و تیر بر نشانه زده است؛ تلمیح، مراعات نظیر، ارسال مثل و تضمین یا حل آیات قرآنی و احادیث و روایات پیامبر اسلام و اهل بیت (ع) بیشتر توجه داشته است. افزون بر این قصیدۀ سحریۀ او با بهترین قصاید مصنوع فارسی نظیر آثار قوامی مطرزی و سلمان ساوجی پهلو می‌زند. صور خیال استفاده شده در شعر مذهبی او، یادآور شعر استعاری و شاعرانۀ شاعرانی چون خاقانی شروانی است.

قسمتی از قصیده‌ای در منقبت حضرت زهرا (س):

چون رفت برون یوسف ازین گلشن مینا                      بر دامن او ریخت شفق اشک زلیخا 
تاریکی شب روشنی روز نهان کرد                             چون برقع مشکین رخ خوبان دل آرا

تاریکی شب روشنی روز نهان کرد                             چون برقع مشکین، رخ خوبان دل‌آرا

از دیر مسیح آتش رخشنده برون شد                          وز دود غشق گشت جهان چون دل ترسا

بنهاده سلیمان زکف انگشتری ملک                           بر کرسی او تکیه زده دیو هویدا 
زهره جگری ساخته پیراهن گلریز                              دل سوخته از داغ جگر گوشه زهرا 
آن درّ گرانمایه که بُد گوهر پاکش                              در پرده عصمت ز همه عار معرا

گرد ره او روشنی دیده رضوان                                  خاک در او غالیۀ گیسوی حورا 
یک لاله زگلزار عِذارش رخ ساره                               یک سنبله از سنبل او زلف صفورا 
اندر تتق عفت او دختر عمران                                   و اندر حجب عصمت او مادر عیسا 
از چادر پشمینۀ او پرده گلیمیست                              این پردۀ زربفت بر این طارم خضرا 
آن کیست که او را زحسد رشک نماید                                    رمزی‌است که در گوش تو گویم به معما 
با مجمرۀ عود چرا گرم شود درود                               با روشنی خور چه کند ذرۀ شیدا 
او پرده نشین حرم سید کونین                                  او سیدۀ جیدۀ مکه و بطحا 
او دسته گل باغ ریاحین پیمبر                                   او دختر شایستۀ بایستۀ بابا 
او تخت نشین حرم مسند یاسین                               او سرو چمان چمن روضۀ طاها 
بر مسند قدرش لب ناهید زمین بوس                          بر خاک درش چهره خورشید جبین سا 
از خاک جگرگون زمین لاله برآمد                             از خون جگر گوشۀ تو بر دل صحرا

ای بارکش مطبخ تو صحن سماوات                          وی فرش بساط کرمت مفرش غبرا

از مائدۀ نطعمکم مشتهیان را                                                یک گروه عطا کن که چنین است تمنا 

پیشانی من خاک سر کوی تو روبد                             خود بس بود این منصبم از دولت دنیا

ما آب رخ از خاک کف پای تو داریم                          مگر زانک کنی گوشۀ چشمی بسوی ما

حسان ثناخوان شما ابن حسام است                           احسان ز تو می‌خواهد و الطاف تو فرما

بر تربت تو صد صلوات متواتر                                   الرغبة من فضلک و الدعوة منا

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه دیوان

قصاید

غزلیات

ترکیب‌بند

مسمط‌ها

مثنوی‌ها

رساله نثر اللالی

دلایل النبوه

نسب‌نامه

قطعه‌ها و لغزها

رباعی‌ها

فهرست اشعار