معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مردم بیرجند و برخی نواحی اطراف در محاوره و گفتگوهای خود، عموماً به جای استفاده از عنوان «مثل» یا ضرب‌المثل، ترکیب «سَرمَثَل» را به کار می‌برند؛ برای مثال به جای اینکه بگویند فلانی برای توضیح مطلبش مثلی آورده، می‌گویند برای تأیید فلان موضوع «سَرمَثَلی» برآورد و گفت: «میراث اگر مُشتیَه، وَر دیده روایَه» یا هم گاهی از «مثل‌ها» به «سخن پیر قدیم تعبیر کرده و برای استفاده از آن به عنوان مثال می‌گویند: «پیر قدیم در این‌باره گفته: «مُسلِمو نشنَوَ، کافَر نبینَه».

مثل‌ها عبارات ساده، روان، خوش‌تراش، خوش‌بیان و مختصری هستند که بر اثر گذشت زمان و تجارب زندگی بشری و نیاز جوامع به ایجاد ارتباط در میان آنها پیدا شده است و پس از آنکه مورد قبول عام یافته و از جهت سهولت کاربرد و تأمین نیازهای زبانی به خوبی از عهده برآمده و توانسته است مظهر بیان خواست‌های جمعی و آحاد جامعه شود، مشهور شده و با کاربرد و استفادۀ عام رواج پیدا کرده است و به عنوان کلامی آزموده و سخنی متواتر به ما رسیده است. امروزه هم بسیاری از عبارات به عنوان یک نقطۀ اطلاع و منظور خاصی در زندگی مردم به کار می‌رود و نشان می‌دهد که باب طبع مردم است و اکثر جامعه در کاربرد آنها به طور غیرمستقیم ولی در عمل به توافق رسیده‌اند و آن عبارات را در معنای واحد و نزدیک به هم به کار می‌برند، جملاتی از نوع پندها و نصیحت‌ها که رنگ حکمت و دلسوزی‌های پدرانه دارد و ریشۀ بسیاری از آنها در حقایق و تجربیات اجتماعی نهفته است.

مثل‌ها حاصل تجربیات زندگی فردی و جمعی انسان‌هاست که از گذشته‌های دور در بیشتر زبان‌ها و میان بیشتر مردم مناطق مختلف جریان داشته و دربارۀ اکثر باورهای دینی، اخلاقی، اجتماعی و خرافی وجود داشته و خواهد داشت. بسیاری از این سخنان و باورها در گذر زمان، رنگ ادبی به خود گرفته و به گونه‌های مطلوب و پخته‌ای در لابلای بیشتر آثار نظم و نثر فارسی به کار رفته و زینت‌بخش مجالس و مکاتب علمی و ادبی شده است. افزون بر اینها اهمیت مثل‌ها و تمثیل‌ها در فصاحت و بلاغت، غنای محتوایی و کارآمدی در حوزه‌های ارتباطات اجتماعی، تأثیرگذاری بر شنوندگان، خوانندگان و ابزار کلامی قدرتمند سخنوران و نویسندگان بوده و می‌باشد، به طوری که هر روزه نمونه‌های زیادی از آنها را در کلام و زبان شاعران و خطیبان شنیده یا می‌شنویم.

موضوع اصلی این کتاب ریشه‌شناسی مثل‌های بیرجندی است؛ یعنی داستان‌ها و افسانه‌هایی که از دل هر کدام مثلی زیبا، شیوا و رسا برآمده است و با این حال بر غنای محتوایی و تأثیرگذاری قصه‌ها بر مخاطب هم افزوده است.

واقعیت این است که تمثیل و مثل‌ها نشان‌دهندۀ خلقیات، آداب، آیین‌های اجتماعی پسندیده یا ناپسند، عادات خوب و بد و کنش‌ها و واکنش‌های اجتماعی مردمان جامعه‌ای است که ارزش‌ها و ضد ارزش‌های مورد پسند آنان را روایت می‌کند. حکایت‌ها و عبارت‌هایی که از همۀ آنها می‌توان برای آموزش ارزش‌ها و بیان ضد ارزش‌ها در تمامی سطوح جامعه استفاده کرد.

تمثیل‌ها و مثل‌ها سندهای روایی مقبول و پذیرفته‌شده‌ای است که قرن‌ها کار آموزش و انتقال هنجارها و ناهنجاری‌های مورد نیاز نسل‌ها را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده و آیین و رسوم انسانی و زندگانی را میان مردم زنده و پابرجا نگاه داشته است.

بسیاری از مثل‌ها بازگوکنندۀ حقایق فرهنگی و روشنگر نقاط کور تاریخ و فرهنگ ماست؛ حقایقی که نه در کتب تاریخی به آنها می‌رسیم و نه در جایی دیگر می‌یابیم.

در این کتاب ابتدا مثل آورده شده و سپس به زبان معیار و معنای آن آورده شده است. در ادامه کاربرد زمانی استفاده از مثل اشاره شده و ریشۀ مثل بیان شده است.