معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

منظومه‌های روایی شعر فارسی را از یک دیدگاه می‌توان به منظومه‌های بزمی، حکمی، عرفانی و رزمی یا حماسی تقسیم کرد.

ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی و خمسۀ نظامی و خمسۀ امیر خسرو دهلوی بلکه حتی قران‌السّعدین و نه سپر و مفتاح‌الفتوح او و امثال آنها را روایی بزمی یا غنائی؛ بوستان سعدی و امثال آن را ـ که در حکمت عملی است ـ روایی حکمی و مثنوی مولوی و دقائق الحقایق شیخ احمد رومی و منطق‌الطیر عطار و حتی طاقدیس شیخ نراقی و امثال آنها را می‌توان روایی عرفانی نامید، در مقابل مثلاً گلشن راز شبستری که صرفاً عرفانی است و روایی نیست.

در میان منظومه‌های روایی رزمی یا حماسی شاهنامۀ فردوسی بر چنان قله‌ای ایستاده است که پس از او همه به بلندای شعر او چشم دوخته و به پیروی از او گام برداشته‌اند ولی هیچ یک از دامنه‌های کار او پا فراتر ننهاده‌اند. ولی هیچ یک از دامنه‌های کار او پا فراتر ننهاده‌اند. دستۀ بزرگی از اینان شاعرانی هستند که موضوعات دینی شیعی را به پیروی از شاهنامه به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف سروده‌اند.

آیا علی‌نامه نیز چنین است؟ یعنی در آن می‌توان شعر ناب و شعر به معنی الاخص سراغ کرد؟ استاد دکتر شفیعی کدکنی در این‌باره نظر داده‌اند و نظر ایشان فصل الخطاب است: «با چشم‌پوشی از خطاهای بی‌شمار کاتب و بعضی ضعف‌هایی که احتمالاً متوجه شخص گوینده است، می‌توان گفت ربیع (سرایندۀ علی‌نامه) بعضی ابیات خوب و قابل توجه نیز سروده است. از میان یازده تا دوازده هزار بیت موجود در این نسخه می‌توان حدود دو سه هزار بیت قابل نقل و حتی ستایش‌برانگیز یافت».

علی‌نامۀ موجود در گنار حدود دو سه هزار بیت قابل نقل و حتی ستایش‌برانگیز که دکتر شفیعی کدکنی یادآوری کرده است، دارای ابیاتی چنان سست است که به راحتی می‌توان احتمال داد اشعار موجود در این کتاب از دو نفر صادر شده است. احتمالاً نسخۀ اصلی از علی‌نامه از همان قرن شاعر حقیقی آن یعنی ربیع در دسترس کاتب دیگری جز کاتب نسخۀ حاضر (محمد بن مسعود المقدم التستری) بوده و آن نسخه بر اثر کهنگی و مراجعه، نواقص و افتادگی‌هایی داشته است. افتادگی داشتن حتی در نسخۀ موجود هم از سوی دکتر ایرج افشار و امیدسالار احتمال داده شده است.

این منظومه در مقایسه با تقریباً ده منظومۀ شیعی بعد از خود، افزون بر فضل تقدم، از دو وجه با آنها تفاوت دارد:

الف) چهرۀ تاریخی این منظومه به اعتبار اینکه سراینده پیاپی از مآخذ خود نام می‌برد، جدی‌تر به نظر می‌رسد؛ هرچند دکتر شفیعی کدکنی یادآور شده‌اند شاعر افسانه را در تاریخ گنجانده است. اشتباه تاریخی هم در آن کم نیست؛ مثلاً در جنگ جمل قتل طلحه را به سبب تیراندازی اشتباه زبیر می‌داند، در حالی که قاتل وی مروان حکم است.

ب) وجه دوم تفاوت علی‌نامه با منظومه‌های دینی ـ حماسی بعد از آن این است که زبان علی‌نامه به سبب آنکه تقریباً پنجاه سال پس از مرگ فردوسی سروده شده، به طور طبیعی و خودبه‌خود بسیار شبیه زبان شاهنامه است نه چون منظومه‌های بعدی از سر تقلید و محاکات. به ویژه در حوزۀ واژگان این مطلب صادق‌تر است. پنجاه سال پس از مرگ فردوسی بدین معنی است که در توس برخی کسان یافت می‌شدند که فردوسی را دیده بودند و دست‌کم در خراسان بزرگ مردم با همان واژه‌ها سخن می‌گفته‌اند که فردوسی سخن می‌گفت.

شمارگان اشعار کتاب علی‌نامه 11220 بیت است که در این کتاب دکتر سیدعلی موسوی گرمارودی 4234 بیت از آن را برگزیده و با مقدمه‌ای مفصل و جامع و توضیحات و معنی لغات در دسترس خواننده قرار داده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

دفتر اول: حرب جمل

مجلس اول: بیعت کردن با امام بحق امیرالمؤمنین علی (ع)

مجلس دوم از حرب جمل

مجلس سیم از حرب جمل

دفتر دوم: حرب صفین

مجلس اول از حرب صفین

مجلس دوم از حرب صفین

مجلس سیم از حرب صفین

مجلس چهارم از حرب صفین

مجلس پنجم از حرب قاسطین لعین

مجلس ششم از حرب صفین

مجلس هفتم از حرب صفین

مجلس هشتم از حرب صفین

مجلس نهم از حرب صفین

مجلس دهم از حرب صفین

مجلس یازدهم از حرب صفین

مجلس دوازدهم از حرب صفین