معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

«عشق‌نامه» منظومه‌ای است که در طی قرون به یکی از شاعران بزرگ ایران‌زمین منسوب بوده است و همواره در لابلای آثار «فخرالدین عراقی» به عنوان یکی از آثار قطعی او تلقی شده و در تمام چاپ‌های کلیات وی جزو مجموعه آثارش ثبت گردیده است. با پیداشدن نسخه «سفینه تبریز» که «عشق‌نامه» را نیز درون خود جای داده است، مسلّم شد این متن از شاعر گمنامی به نام «عزالدین عطایی تبریزی» است. «عشق‌نامه عطایی» مثنوی‌ای است در بحر خفیف در ده باب که شاعر در مطاوی آن هجده غزل به همان وزن مثنوی آورده و آن را به شمس الدین صاحب دیوان تقدیم کرده است. این کتاب اثری است که پایه آن بر حکایات و غزل‌های عاشقانه نهاده شده است؛ اما نه عشقی روحانی و آسمانی، بلکه عشقی مجازی. عشقی که به عقیده سراینده آن مقدمه‌ای برای رسیدن به عشق حقیقی است. «عشق‌نامه» شامل یک مقدمه، ده فصل و یک خاتمه است. مقدمه شامل بخش‌هایی در توحید، در ثنا و سنای حق تعالی، در تصفیه نهاد، در نعت نبی، اصحاب و آل نبی، در نصیحت، در نظم کتاب، در مدح صاحب الدیوان شمس الحق در نصیحت ملوک، حکایت اسکندر و در حسب حال خود است. فصل یک تا ده هر کدام شامل چند مثنوی است که ضمن آن به ده حکایت عاشقانه پرداخته شده است. خاتمه کتاب، شامل دو مثنوی و یک غزل است.

اولین شبهه دربارۀ انتساب این اثر به عراقی هنگامی مطرح شد که بلوشه به نسخه‌ای ناقص به تاریخ 709ق برخورد که کاتب آن در صفحۀ آخر نسخه، این اثر را از آن شاعری به نام عطایی دانسته بود. بلوشه آورده است:

«پایان نسخه ناقص است. در صفحۀ آخر یادداشتی از کاتب دیده می‌شود که عنوان کرده از کسی شنیده است شاعری به نام عطایی که در بازار توقات پارچه‌فروش بوده از آنجا که در شغل خود به رونقی نرسیده بود به مسجد پناه می‌برد و هزاربیت مثنوی کم‌ارزش می‌سراید و آن را به فخرالدین عراقی نسبت می‌دهد. عراقی نیز به سبب دوستی خود با عطایی، اجازه می‌دهد آن را به دیوان ملحق کنند. این ابیات در مجموعۀ حاضر اشعار عراقی وجود ندارد».

پس از آن جولیان بادلیک بر اساس این مطلب شبهاتی را مطرح کرد که احتمال انتساب این اثر به عراقی را کمتر می‌کرد. اما وی اثبات انتساب قطعی عشق‌نامه را موقوف به وقتی کرد که نسخه‌ای دیگر از این اثر پیدا شود تا بتوان آن را بی هیچ شبهه‌ای از آن شاعری غیر از عراقی دانست.

خوشبختانه با یافت‌شدن نسخۀ جدیدی از عشق‌نامه در ضمن سفینۀ تبریز که کاتب صریحا چندبار به نام عزّالدین عطایی اشاره کرده، شبهۀ انتساب به کلی برطرف شد.

نکتۀ جالب توجه اینکه در تمام نسخه‌های عشق‌نامه که به عراقی منسوبند، ابیاتی که نام عطایی در آنها ذکر شده،‌ حذف شده و تخلص شاعر از عطایی به عراقی تغییر یافته است.

عشق‌نامه در زمرۀ ده‌نامه‌های ادب فارسی است. ده‌نامه یا عشاق‌نامه‌ها منظومه‌های نسبتاً کوتاه و عاشقانه‌ای هستند که در لابلای آنها به فراخور سخن معمولاً چند غزل نیز بر وزن منظومه گنجانده می‌شود. موضوع اصلی این منظومه‌ها شرح وقایع میان عاشق و معشوق و شرح عواطف و احساسات آنهاست. این نوع ادبی معمولاً بعد از حمد خدا و نعت نبی(ص) به نامه‌نگاری میان عاشق و معشوق و بیان کیفیت احوال آنها می‌پردازد.

قدیم‌ترین جایی که در آن اصطلاح ده‌نامه دیده می‌شود، منظومۀ ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی است که در آن تعداد ده نامه میان عاشق و معشوق رد و بدل می‌شود. البته در این مثنوی غزل گنجانده نشده است و قدیمی‌ترین ده‌نامه‌ای که در میان آن غزل نیز ذکر شده، منظومۀ ورقه و گلشاه از عیوقی شاعر سدۀ 5 ق است که در میان این مثنوی ده غزل در همان بحر منظومه سروده شده است. 

از زندگی عطایی اطلاع زیادی در دست نیست؛ ولی می‌توان گفت او در زمان خود شهرتی داشته است؛ زیرا از او به عنوان ملک‌الشعرا و الفضلا یاد شده و از جملۀ دعایی کاتب سفینۀ تبریز در حق عطایی بر می‌آید که وی در سال 721ق که تاریخ کتاب عشق‌نامه است، زنده بوده است. از آنجا که عشق‌نامه ظاهرا به شمس‌الدین جوینی تقدیم شده و او نیز در سال 683ق به قتل رسیده است، قطعاً این منظومه، پیش از این تاریخ سروده شده است.