معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

شیخ فریدالدّین ابوحامد محمد بن ابوبکر نیشابوری، متخلّص به عطّار به سال 512 یا 513 هـ. در کدکنِ نیشابور متولد شد و بنا به قول جامی به سال 627 هـ. وفات یافت. مورّخان مدت عمر او را 114 سال نوشته‌اند.

عطار در شادیاخِ نیشابور مغازۀ عطاری داشت و با گیاهان دارویی به درمان بیماران می‌پرداخت. برخی پیر طریقت او را مجدالدین بغدادی از خلفای شیخ نجم‌الدین کبری و برخی او را اویسی می‌دانند. اویسی‌بودن او بیشتر افسانه است؛ چه اولاً اویس قَرَن، مرید و محبّ پیامبر خدا بود، ثانیاً اویس نه شیخ بود و نه قطب و نه سلسله‌ای داشت، بلکه عاشق صادق و مؤمن راستین بود. سوم اینکه هرگز نمی‌توان از کسی که در دسترس نیست، ذکر و فکر و روش سیر و سلوک دریافت نمود. به هر حال ارادت بسیار او به ابوسعید ابوالخیر ما را بر این می‌دارد که او در راهِ تصوّفِ عاشقانۀ خراسان که نمونۀ بارزش ابوسعید بوده قدم می‌زده است.

وی از همان دوران عطاری به خلق آثار خویش پرداخته است؛ چنان‌که در متنوی خسرونامه می‌گوید:

مصیبت‌نامه کاندوه نهان است                                  الهی‌نامه کاسرار عیان است

به داروخانه کردم هر دو آغاز                                                چه گویم زود رَستَم زین و آن باز

به داروخانه پانصد شخص بودند                                که در هر روز نبضم می‌نمودند

مصیبت‌نامه زاد رهروان است                                   الهی‌نامه گنج خسروان است

جهان معرفت اسرارنامه است                                   بهشت اهل دل مختارنامه است

مقامات طیور ما چنان است                                      که مرغ عشق را معراج جان است

114 کتاب و رساله به شیخ نسبت داده‌اند که اهّم آنها عبارتند‌ از: اسرارنامه، مصیبت‌نامه، الهی‌نامه، منطق‌الطیر، بلبل‌نامه، پندنامه، خسرونامه، مختارنامه، اُشترنامه، دیوان قصاید و غزلیّات که به نظم هستند و تذکرةالاولیا که به نثر است.

اسرارنامه دارای 22 مقاله در توحید، نبوت، معاد و بعضی از اسرار خلقت و اصول و مبانی تصوّف زاهدانه و مسائل مهم شریعت و طریقت می‌باشد. این همان کتابی است که شیخ عطار در سال 616 هـ. هنگام مهاجرت سلطان‌العلماء بهاءالدین از بلخ و گذر از نیشابور با پسرش جلال‌الدین محمدِ دوازده‌ساله به جلال‌الدین بخشید و گفت: «زود باشد که این پسر تو اتش در سوختگان عالم زند». و مولانا جلال‌الدین از این کتاب بهره‌ها یافته و مکرراً از آن یاد کرده است.

این کتاب در عین سادگی، آشناکنندۀ خوانندگان با اصول و مبانی دین و طریقت است که در شیوایی و لطافت چون نسیم بر دریای آرام می‌وزد، جان و دل پژوهندگان را از معانی عرفانی و اخلاقی پر می‌کند، دلبستگی و وابستگی به دنیا را از دل می‌برد و بر شوق دیدار و پرواز به‌سوی جانان می‌افزاید.

کتابی که در این شرح، به عنوان نسخۀ اصلی مورد استفاده قرار گرفته است، اسرارنامه عطار به تصحیح دکتر سید صادق گوهرین است.

شیخ فریدالدین عطار نیشابوری از همان اوان جوانی در مسیر طریقت قدم می‌زد؛ اما هنوز به عشق متحول نشده بود که این مثنوی را سرود و مصیبت‌نامه نام نهاد که دربردارندۀ هفت‌هزار بیت است.

او با بیانات شیوا ضمن داستان‌های کوتاه، حال دل باز می‌نماید و پیش می‌رود و در خاتمۀ کتاب می‌گوید:

در حقیقت مغز جان پالوده‌ام                         تا نپنداری که در بیهوده‌ام

در مصیبت ساختم هنگامه من                      نام این کردم مصیبت‌نامه من

گر دلی می‌بایدت بسیار دان                         پس مصیبت‌نامۀ عطار خوان

در این کتاب پس از حمد و ستایش پروردگار و نعت و مدح رسول اکرم (ص) و اصحاب و اهل بیت پیامبر (ع) از جستجوی خویش برای یافتن جانان سخن می‌گوید و آن را در چهل مقاله (گفتار) می‌آورد. در این گفتارها نخست به سیر آفاقی و کاوش در برون می‌پردازد و سرانجام به سیر درون روی می‌آورد، تا اینکه از حس و خیال و عقل و دل گذشته به جان می‌رسد. این مرحله در حقیقت ثمره و پاسخ تمامی جستجوهای پرسوز و گداز اوست. عطار با مناجات‌های سوزناک کتاب را به پایان می‌رساند و الحق در بیان تراژدی (غم‌نامه) انسان در این هستی و جستجوگری و بی‌قراری او سخن اول و آخر را می‌گوید.

برای نگارش این کتاب از مصیبت‌نامه‌ای که به اهتمام و تصحیح دکتر نورانی وصال انجام شده، استفاده شده و گه‌گاه به نسخه‌ای دیگر ینیز نظری انداخته شده است.