معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

در این کتاب به مباحث جالب و کلیدی همانند اسطوره، فایده و کارکرد اسطوره، تاریخ اسطوره، زمان و مکان اسطوره، اسطوره در پیوند با افسانه و قصه­های پریان، افسانه، قصه­های پریان، پیوند اسطوره و شعر، پیوند اسطوره و حماسه و در فصل سوم حماسه، ویژگی­های حماسه، انواع حماسه، از حماسه ملی تا حماسه مذهبی و در فصل چهارم به معرفی ابن حسام خوسفی و خاوران‏نامه پرداخته است. فصل پنجم بررسی و مقایسه برخی ویژگی­های حماسی شاهنامه و خاوران‏نامه است. در فصل ششم تحلیل و بررسی برخی دیدگاه‎‏های فردوسی و ابن‏حسام در شاهنامه و خاوران‌نامه بررسی شده و در فصل هفتم تحلیل و بررسی برخی اسطوره‏ها در خاوران‏نامه و شاهنامه به نگارش درآمده است.

ابن حسام با عشقی خالصانه به اسلام و ائمۀ دین (ع)، حضرت علی (ع) را به عنوان رستم حماسۀ خود برگزیده و از او پهلوانی شجاع‌تر از رستم شاهنامه ساخته است.

محمد بن حسام‌الدین بن حسن ‌بن شمس‌الدین محمد از شاعران قرن نهم هجری است. وی در آخر نیمۀ دوم قرن هشتم در ولایت قهستان قصبۀ خوسف (شهری در 35 کیلومتری جنوب‌غربی بیرجند) دیده به جهان گشود. ابن‌حسام در شهر خویش به تحصیل علوم پرداخت و در انواع علوم همچون: تاریخ، نجوم، حدیث، قرآن، علم رجال، صرف و ‌نحو، معانی و بیان و جز آنها تسلط یافت. وی از تربیت پدر نیز که خود اهل علم و فضل بوده برخوردار شده است.

وی پس از 92 سال زندگی سخت و سودمند در سال 875 هجری قمری دیده از جهان فروبست و در شهر خویش ـ خوسف ـ به خاک سپرده شد و تربتش اکنون زیارتگاه خاص و عام است.

خاوران‌نامه به بحر متقارب و از قدیم‌ترین منظومه‌های حماسی دینی در ادب فارسی است. خاوران‌نامه از جمله حماسه‌های دینی است که در قرن نهم، ابن‌حسام آن را به تقلید از شاهنامۀ فردوسی به نظم آورده است.

می‌دانیم که در قرن نهم «بایسنقر میرزا به جمع و تدوین و اصلاح و تهذیب شاهنامه سعی بسیار کرد و بنا بر مقدمه‌ای که بر اول شاهنامه افزود، دستور داد تا شاهنامه را با توجه به نسخ متعدد قدیم تهذیب و استنساخ کنند. همین توجه به شاهنامه موجب شد که مثنوی‌سرایی به تقلید از شاعران سلف رونقی پیدا کند و از شاعران دیگری مانند نظامی گنجوی و امیر خسرو تقلیدهایی در سرودن مثنوی به عمل آید. چنان‌که مثنوی «انیس العارفین» قاسم الانوار و دو مثنوی از شاه نعمت الله ولیّ و دستور عشاق و شبستان خیال فتاحی نیشابوری و «گوی و چوگان» عارفی هراتی و چند مثنوی دیگر از کاتبی و «خمسه» مولانا شرف خیابانی و بلاخره مثنوی حماسی «خاوران‌نامه» ابن‌حسام در فتوحات و تاریخ حیات علی بن ابیطالب (ع) از آن جمله است».

خاوران‌‌نامه شامل 22500 بیت است که ابن حسام آن را در وزن و قالب و شیوۀ شاهنامۀ فردوسی سروده است. خود در وصف آن گوید:

بهاری چو باغ ارم تازه روی                                                  چو فردوس فردوسی از رنگ و بوی

این اثر شرح سفرها و جنگ‌های حضرت علی (ع) به همراه مالک اشتر، ابوالمحجن، سعد وقّاص، عمرو امیّه و دیگر یارانش، با پادشاهان دیومنشی چون قطّار، قباد، جمشید، خاوران و دیگر پادشاهان بت‌پرستی چون تهماس و صلصال و جنگ با جادوگران، دیو و اژدهاست.

خاوران‌نامه چنان با رنگ و بویی از شاهنامۀ فردوسی آغاز می‌شود که ادبیات آغازین آن را به خوبی نمی‌توان از ابیات آغازین شاهنامه باز شناخت. ابن‌حسام دارای ذوقی ذاتی و احساسی لطیف است و در جای‌جای اشعارش هنر شاعری او نمایان. در توصیف‌های زبانی توانا دارد. به اقتضای حال و مقام به کلمات روح می‌بخشد. آنجا که به وصف جمال و زیبایی زیبا رویان می‌پردازد، سخن او نرم، دلپذیر و گوش‌نواز است و آن‌گاه که وارد وصف پهلوانان و میدان جنگ می‌گردد سخن او تند و پویا می‌شود و روحی حماسی بر آن غالب می‌گردد.

ابن‌حسام علاوه بر توصیفات زیبا و هنرمندانه که خاص خود اوست، از آرایه‌های ادبی همچون مبالغه و اغراق، تشبیهات زیبا و خیال‌انگیز، جناس، واج‌آوایی، استعاره، کنایه، ایهام، مجاز، لف و نشر، مراعات نظیر و جز آنها در منظومۀ خود بهره برده است.

این شاعر وارسته از بین آثار حماسی به شاهنامۀ فردوسی علاقه و توجه فراوانی داشته است و آن را دقیق خوانده و از نظر نکته‌سنج خود گذرانده است و چنان مجذوب آن می‌شود که آتش عشق و علاقه به سرودن چنین حماسه‌ای در وجودش شعله‌ور می‌گردد و به پیروی از آن راهی دشوار را آغاز می‌نماید.

ابن‌حسام را به سبب سرودن این منظومه «فردوسی ثانی» لقب داده‌اند. اینکه ابن‌حسام در سرودن منظومۀ خاوران‌نامه از استاد سخن ـ فردوسی بزرگ ـ تقلید نموده است جای هیچ شک و تردیدی نیست، اما آنچه اهمیت کار او را باز می‌نماید، این است که این شاعر توانا و برجسته توانسته در پرداختن داستان‌ها و تصویرآفرینی‌ها و صحنه‌سازی‌های حماسی و ... مهارت و استادی خود را به منصۀ ظهور رساند.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: اسطوره

فصل سوم: حماسه

فصل چهارم: معرفی ابن‌حسام و خاوران‌نامه

فصل پنجم: بررسی و مقایسۀ برخی ویژگی‌های حماسی شاهنامه و خاوران‌نامه

فصل ششم: تحلیل و بررسی برخی دیدگاه‌های فردوسی و ابن‌حسام در شاهنامه و خاوران‌نامه

فصل هفتم: تحلیل و بررسی برخی اسطوره‌ها در خاوران‌نامه و شاهنامه