معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

در این کتاب دوجلدی، آثار موجود شیبانی (دیوان اشعار، مقالات سه‌گانه، منظومۀ فتح و ظفر، زبدة الآثار، فواکه السحر، بیانات شیبانی) تصحیح شده و در مقدمه با مراجعه به آثار شیبانی و تذکره‌های معاصر شاعر، شرح دقیقی از احوال و افکار شاعر بیان گردیده است.

ابونصر فتح الله خان شیبانی از معروف‌ترین شاعران دورۀ دوم بازگشت ادبی است. با توجه به اینکه وی مدایح خود را با انتقاد از وضع حکومت درآمیخت، می‌توان او را از پیشگامان و پیشروان نهضت مشروطه به شمار آورد. ویژگی دیگر اشعار او، توصیفات زیبایی است که از طبیعت و مظاهر آن داشته است. تاکنون چاپ منقحی از آثار او صورت نگرفته بود، بنابراین نظر به اهمیت و جایگاه ویژۀ شیبانی در بین شاعران دورۀ بازگشت ادبی، نیاز به تصحیح و انتشار آثار او احساس می‌شد. این کتاب با جمع‌آوری نسخه‌های خطی شاعر و سپس مقابلۀ نسخه‌ها و با روش تصحیح انتقادی و در برخی از موارد تصحیح قیاسی تدوین شده است.

فتح الله خان شیبانی فرزند محمدکاظم خان (محمدکاظم خان فرزند محمدحسین خان شیبانی حاکم مقتدر کاشان و قم و اصفهان در عصر آقامحمدخان قاجار بوده است) به بونصر شیبانی نیز معروف می‌باشد. وی در سال ۱۲۴۱ هجری قمری چشم به جهان گشود و از شعرای نامدار عصر قاجاریه و اشعار انتقاد آمیز وی خطاب به ناصرالدین شاه است که از شجاعت فراوان و قدرت طبع او حکایت دارد. فتح الله خان شاعری عارف بوده که مدتی نیز در اردوی نظامی حسام السلطنه و با وی مأنوس بوده و از طرف حسام السلطنه به مأموریت‌هایی در هرات نیز رفته است. سرانجام خانقاهی در تهران احداث و در آنجا کنج غربت گزید. شیبانی در سن ۶۵ سالگی در سال ۱۳۰۸ هجری قمری بدرود حیات گفت.
شیبانی از سخن‌وران فصیح و بلیغ قرن سیزدم است. ذوقی سرشار و طبعی توانا داشت. آنچه شعر وی را از دیگران متمایز می‌سازد، مناعت طبع و بدبینی و یأس است که نسبت به اوضاع کشور دارد.

آثار شیبانی به دو گروه تقسیم می‌شود: الف) آثار منظوم:

1. دیوان اشعار: در مجموع آثار موجود شیبانی، 435 قطعۀ کوتاه و بلند وجود دارد. افزون بر مدح و ستایش ناصرالدین شاه، محمدشاه قاجار و وزیران دربار او، قصایدی هم در موضوعات دیگر از جمله مدح پیامبر اکرم (ص) و حضرت علی (ع)، ستایش خرد، عزلت و قناعت، توحید، ناپایداری جهان، موعظه و اندرز و مفاخره سروده شده است. 70 غزل در مجموع آثار شیبانی وجود دارد. غزل‌های وی عمدتاً به شیوۀ غزل‌های سعدی سروده شده و گاه شبیه غزل‌های حافظ و مولانا است. در بین غزل‌های عاشقانه، در سه مورد معشوق مسیحی و یک مورد معشوق مذکر است. سه غزل در مدح درویشان، چهار غزل در ستایش حضرت علی (ع) و غزل‌هایی هم دربارۀ توحید سروده شده و بقیۀ غزل‌ها صرفاً عاشقانه است. دیگر قالب‌های دیوان وی عبارتند از: 103 رباعی، 40 قطعه، 14 دوبیتی، 3 مثنوی، دو ترجیع‌بند، یک ترکیب‌بند و یک مسمّط.

2. فتح و ظفر: منظومه‌ای است شامل شصت قصیده که تخلص آن در مدح مظفرالدین میرزای ولیعهد است. سرودن این منظومه در آخر رمضان سال 1302 قمری به پایان رسیده است. افزون بر این شصت قصیده، مقدمه‌ای در شرح حال مؤلف که اطلاعات مفیدی در مورد زندگی او به دست می‌دهد، به همراه قصیده‌ای در نظم فتح و ظفر آمده است.

ب) آثار منثور:

3. زبدة الآثار: اثری است به نظم و نثر در ذکر مآثر ناصرالدین شاه و احوال برخی از وزیران و حکیمان دربار. این رساله در سال 1301 قمری به هنگامی که شیبانی به همراه رکاب شاهنشاه به شمال رفت، نگارش یافته است. شیبانی این اثر را به تشویق امین السلطان و به نام ناصرالدین شاه تألیف کرده است. نثر کتاب فنی است و شیبانی افزون بر اشعار خود، اشعاری از دیگر شاعران از جمله فردوسی، انوری، سعدی، مولوی، حافظ، رودکی، مسعود سعد، عثمان مختاری و هاتف را برای استشهاد آورده است.

4. مقالات شیبانی یا مقالات سه‌گانه: اثری است به نظم و نثر به نام حسام السلطنه (عموی ناصرالدین شاه). شیبانی این کتاب را در سال 1273 قمری در سه مقاله نوشته است. نثر مقالات کتاب فنی است و افزون بر قصاید و اشعاری که شیبانی از در ضمن نثر آورده، اشعاری از دیگر شاعران همچون مولوی، سعدی، فردوسی، عنصری، غضایری، حافظ، مسعود سعد، فرخی، ادیب صابر و رودکی به عنوان شاهد ذکر کرده است.

5. فواکه السحر فی بدایع الشعر: این اثر گزیده‌ای است از کتاب حدائق السحر فی دقایق الشعر رشیدالدین وطواط. شیبانی این کتاب را در سال 1262 قمری به منظور استفادۀ ناصرالدین شاه که در آن زمان ولیعهد محمدشاه قاجار بود، به نگارش درآورد و از آوردن ابیات عربی به عنوان شاهد و مثال خودداری کرد. شیبانی در این اثر اشعاری از خود به عنوان شاهد آورده است. مقدمۀ این اثر به نثر مصنوع و فنی نوشته شده و بقیۀ مطالب کتاب نثر ساده و روان دارد.

6. بیانات شیبانی: اثری است به نظم و نثر و آمیخته به آیات و احادیث در مواعظ و حکم که بنا به دستور ناصرالدین شاه در سال 1303 قمری نگارش یافته است. این رساله یک مقدمه، دوازده مقامه و یک خاتمه دارد. نام کامل کتاب بیانات شیبانی لامتثال فرمان سلطانی است. شیبانی در ضمن اشعاری که از خود آورده، اشعاری هم از شاعرانی چون سنایی، سعدی، فردوسی، حافظ، مولوی و قطران از باب استشهاد ذکر کرده است. چون بنای کتاب بر ذکر سخنان و مواعظ حکما و علما و عرفا است، نثر کتاب یکدست نیست. گاه از نثر ساده و روان و گاه از نثر مسجع و گاه از نثر فنی برخوردار است. اما در مجموع می‌توان گفت نثر کتاب ساده و روان است.