معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

از چهل و نه اثری که حلاج تالیف کرده است و ابن ندیم در کتاب الفهرست خود از آن نام می برد، تنها چهار کتاب و 112 قطعه شعر و در حدود سیصد و چهل قطعه از تجربیات عرفانی او به دست ما رسیده است. متأسفانه در همان زمان که حلاج را زندانی، محاکمه و به قتل رساندند، تألیفات او را نیز از بین بردند. حامد وزیر برای انهدام مذهب کلامی، فقهی و عرفانی که حلاج به وجود آورده بود، نه تنها شاگردان وی را تحت تعقیب قرار داد، بلکه نسخه‌های دستنویس کتاب‌های حلاج را هم از بین برد. تنها از آن مجموعه، چند اثر از گزند حوادث و وقایع روزگار محفوظ مانده است که به ترتیب چنین است:

1. کتاب طواسین: این اثر را ماسینیون از دو نسخه موجود در استانبول و لندن تصحیح کرده و در سال 1913 در پاریس با عنوان کتاب الطواسین منتشر کرده است. متن عربی این کتاب را نگارنده از روی همین نسخه و نیز دیوان الحلاج ویلیه اخباره و طواسینه تحقیق سعدی ضناوی به فارسی ترجمه کرده است.

کتاب دارای ده بخش است که عبارتند از: طاسین السراج، طاسین الفهم، طاسین الصفا، طاسین الدایره، طاسین النقطه، طاسین الازل و الالتباس، طاسین المشیئه، طاسین التوحید، طاسین الاسرار فی التوحید و طاسین التنزیه.

«طواسین» جمع طس (طاسین) است. نام دیگر سوره نمل را به مناسبت آغاز سوره با کلمه «طس» طاسین گفته‌اند. مفسران گویند طس در ابتدای سوره نمل، سوگند به خدای لطیف و سمیع است. محتوای کتاب، درباره تجارب عرفانی حلاج به زبان بسیار پیچیده است.

2. بستان المعرفه: باغ معرفت نیز از همان منبع پیشین به فارسی برگردانده شده است. حلاج این قطعه را به معرفت و ویژگی‌های آن اختصاص داده است.

3. کتاب روایت: 27 روایت که حلاج برحسب واردات قلبی آن را بیان داشته است. اسنادی که حلاج برای این روایات بیان می‌دارد برخلاف روایات متداول که سلسله اسناد آن اصحاب و تابعان و تابعان و تابعان است و حدیث را از عهد پیامبر به یکدیگر منتقل کرده‌اند، یک سلسله از آیات و رموز قرآن و استعارات و کنایات و تمثیل‌های عرفانی است. به زعم او احادیث نه سفارش پیامبر را بلکه دستور خدا را بیان می‌کند و اسناد حدیث مبتنی بر شهادت سلسله‌ای از راویان نیست و سینه به سینه به یکدیگر انتقال داده باشند و اکنون نیز مرده‌اند، بلکه از نظ حلاج سلسله اسناد احادیث مخلوقانی هستند که برای عموم قابل شناخت هستند و اکنون حضور دارند. مثلا سلسله این روایت را ببیند. حسین روایت کند: از رجب، از عزت، از صاحب حجاب، از خادم بیت المعمور، از صاحب ستراقصی، از سفیراعلی. آنگاه بعد از نقل اسناد حدیث، روایت را نقل می‌کند.

متن این کتاب از روی شرح شطحیات روزبهان بقلی، تصحیح شده است.

4. تفسیر قرآن: تفسیری است که ابوعبدالرحمن سلمی از قول حلاج در کتاب حقایق التفسیر خود آورده است. لویی ماسینیون این متن را استخراج و پس از مقابله با چند نسخه خطی آن را در سال 1922 در پاریس چاپ کرده است. ترجمه آورده شده در این کتاب از روی این متن است. حلاج در این تفسیر از هر سوره یک یا چند آیه را انتخاب و به شرح و تفسیر آن پرداخته است.

5. سیصد و چهل قطعه از تجربیات عرفانی حلاج که مجموعه‌ای است از سخنان، مواعظ، وصایا و مناجات حلاج. این قسمت از متون مختلف تاریخی و عرفانی جمع‌آوری و ترجمه شده است. در قسمت یادداشت‌های این بخش به منابع مورد استفاده برای ترجمه اشاره شده است.

6. اشعار: دربردارندۀ 112 قطعه که در جمع‌آوری و مطابقت آنها منابع بسیاری از نظر گذرانده شده است. محقق در تحقیقات خود با دو دسته شعر مواجه شده است؛ یک دسته اشعاری که با توجه به سند و ذکر آنها در منابع متعدد از خود حلاج بود و تعدادی دیگر از اشعار منتسب به وی است. در این مجموعه هر قطعه با ذکر سند و منبع آن آورده شده است. تفاوت‌هایی در برخی منابع به چشم می‌خورد که مبنای محقق یکی دیوان الحلاج ماسینیون و دیگر تحقیق مصطفی الشیبی و سعدی ضناوی قرار داده شده است.

شعر حلاج ساده و روان و بی‌تکلف است. بیشتر اشعارش به صورت نیایش و التجا به خداوند است و کمتر از تعابیر متصوفه استفاده می‌کند. با وجود این برخی از اشعار او دارای تعابیر و مفاهیم کلامی، فقهی و فلسفی است که از فِرَق معاصر گرفته است؛ مانند کلابیه، کرامیه، معتزلیان، امامیه، قرمطیان و حکمای یونانی، کلماتی مانند نورالعین، خمر و هلال را از نصیری‌ها، آفاق و غایت الغایات را از قرمطیان، قدم و حدث را از معتزلیان، اسم آخر، لاهوت، ناسوت، حجاب و دوازده بروج را از امامیه، دوایر و تجزیه نام‌ها به جزهای مجزی را از حکمای یونان گرفته است.

7. کلمات الحلاج: مجموعه‌ای است از تعابیر و مفاهیمی که حلاج در شعر و نثر خود آنها را به کار برده است. در این بخش به شرح و تفسیر این مفاهیم پرداخته شده است.

آنچه در این مجموعه گردآوری شده بخش اعظم آثار حلاج است که درستی آن از سوی حلاج‌شناس معروف لویی ماسینیون تأیید شده است. ممکن است آثار دیگری را به او منتسب کنند یا صحت آن را تایید نمایند، با وجود این از ارزش این مجموعه چیزی نخواهد کاست.