معرفی کتاب

این رساله شامل دو بخش است که در یکی از زندگانی علمی و احوال و رفتار طبری بحث شده و در دیگری آثار و مؤلفات وی مورد تحقیق واقع شده است.

ولادت طبری در آخر سال 224 یا اول سال 225 هجری در آمل مازندران اتفاق افتاده است. ابن کامل قاضی که از شاگردان طبری بوده و قسمتی از احوال و شرح زندگانی استاد را نوشته است، گوید: از ابن جریر پرسیدم چرا این تردید در سال تولد واقع شده است؟ در پاسخ گفت: مردمان شهر ما چنان عادت دارند که منشأ تواریخ خود را حوادث و اتفاقات قرار می‌دهند نه سنوات (عرب‌ها نیز قبل از اسلام تاریخ ثابت نداشتند و حوادث و وقایع اتفاقیه را مبدأ تاریخ خود قرار می‌دادند و چون حادثه دیگری پیش می‌آمد، باز مبدأ تاریخ را از آن هنگام شروع می‌کردند مانند عام الفیل و عام الجدب و غیرها) و تاریخ ولادت من مصادف بوده است با یکی از حوادث جاریه. پس از آنکه بزرگ شدم، از حادثه مزبور جویا شدم، پیرمردان و ریش سفیدان اختلاف کردند، برخی گفتند حادثه نامبرده در آخر سال 224 بوده است و جمعی دیگر عقیده داشتند آن واقعه در اول سال 225 اتفاق افتاده است.

طبری منسوب است به طبرستان که در زمان ما بنام قدیمی دیگرش مازندران شهرت دارد. علما و دانشمندانی که در دوره اسلامی از مازندران برخاسته و شهرت «طبری» داشته‌اند، بسیار می‌باشند که در کتب تواریخ و تراجم احوال نام آنان دیده می‌شود.

میان دانشمندان اسلامی کمتر کسی سراغ داریم که به اندازه ابو جعفر طبری در علوم و فنون گوناگون تصرف و مهارت داشته و در هر یک از آنها آثار نفیسی از خود به یادگار گذاشته باشد. شاید مؤلفات برخی دیگر از دانشمندان بزرگ ایرانی از جهت اهمیت موضوع و مسائل برتری بر بعضی از مؤلفات طبری داشته باشد؛ ولی به یقین مجموعه آثار و مؤلفات طبری از نفیس‌ترین و پرارزش‌ترین آثار علمای ایران در دوره اسلام می‌باشد و همچنین شماره و مقدار تألیفات کمتر مؤلفی به اندازه کتب و رسائل طبری در علوم گوناگون بوده است. این کامیابی و پیروزی در راه علم و عمل و رسیدن بدان مقام عالی از فضیلت و تقوی که برای طبری پیدا شده، سبب و علتی نداشته است مگر روش تحصیلی وی و نداشتن غرض و هدفی از فراگرفتن علوم و آداب، جز عشق و علاقه به خود علم و فضل و ادب و کوشش و رنج فراوان در راه تحصیل علم و تحمل زحمات و مشقات بسیار و مسافرت‌های گوناگون برای کسب علوم و فنون متداول عصر.

طبری با مقام بلندی که در میان دانشمندان معاصر خود پیدا کرده بود و با احاطه و استیلائی که بر علوم و فنون متداول زمان خود داشت، با این حال هرگز خودبینی و غروری از وی دیده نمی‌شد و هیچ سوء ادب و بی‌احترامی از او نسبت به دیگران سر نمی‌زد. چه بسیار اتفاق افتاد که با یکی از علمای فقه و حدیث یا دانشمندان دیگر مباحثه کرد و بر او چیره شد؛ ولی کوچک‌ترین حرکتی از او ظاهر نشد که دلیل خودپسندی و غرور وی و حقارت و نادانی طرف گردد. حتی گاهی شاگردان و اصحابش می‌خواستند حریف و رقیب استاد را اهانت کنند و او شدیداً آنان را منع می‌کرد.

ابو جعفر طبری با اینکه عالمی متبحر و فقیهی جامع و محدثی بی‌بدیل بود، از علوم ادب و شعر و لغت نیز حظی وافر و اطلاعی کامل داشت. ثعلب که یکی از علمای معروف ادب است، گوید: «پیش از آنکه مردم برای فراگرفتن علوم ادب و اشعار نزد من آیند، ابو جعفر طبری شعر شعرا را نزد من می‌خواند».

طبری گاهی اشعاری می‌خوانده است که از مضامین آنها نیز می‌توان به مکارم اخلاق و مناعت نفس و عفت و پاکیزگی اخلاق او پی برد. مورخان و نویسندگان معین نکرده‌اند اشعار از خود طبری است یا از دیگری؛ زیرا به کلمه «انشاء» که احتمال هر دو وجه را می‌دهد تعبیر کرده‌اند. دور نیست که اشعار از خود طبری باشد، زیرا طبری در علوم ادبیه نیز مهارت و حذاقت داشت و از اشعار شعرای عرب چه از دوره جاهلیت و چه از عصر اسلام به اندازه کافی حفظ داشت.

در نکوهش از نخوت و تکبر ثروتمندان و اظهار زبونی و مذلت فقیران این دو بیت را می‌خوانده است:

خلقان لا ارضی طریقهما                                         تیه الغنی و مذلة الفقر

فاذا غنیت فلا تکن بطرا                                          و اذا افتقرت فته علی الدهر

«دو خوی مرا ناپسندیده است: یکی تکبر در هنگام بی‌نیازی و دیگری اظهار بیچارگی در موقع نیازمندی».

«پس هر گاه بی‌نیاز شوی، متکبر و سرکش مشو و چون فقیر گردی، در مقابل روزگار سربلند بایست».

در میان آثار علمی طبری دو کتاب از همه مشهورتر است و بعد از طبری همواره در میان ارباب فضل و دانش مورد استفاده بوده است و به مطالب آن استناد می‌جسته‌اند. این دو کتاب گذشته از جهت امتیازات و اختصاصات معانی و مطالب، از حیث کمیت و مقدار نیز بر سایر مؤلفات طبری برتری دارند. دو کتاب مذکور عبارتند از:
1. التاریخ الکبیر یا تاریخ بزرگ مسمی به «تاریخ الرسل و الملوک و اخبارهم و من کان فی زمن کل واحد منهم»؛ طبری این کتاب را پس از پایان تفسیر قرآنش تألیف نمود. این کتاب، تاریخ را از زمان خلقت شروع کرده و سپس به نقل داستان پیامبران و پادشاهان قدیمی می‌پردازد. در بخش بعدی کتاب طبری به نقل تاریخ پادشاهان ساسانی می‌پردازد و از آنجا به نقل زندگی پیامبر اسلام می‌پردازد. در این کتاب وقایع پس از شروع تاریخ اسلامی (مقارن با هجرت به مدینه) به ترتیب سال تنظیم شده و تا سال ۲۹۳ هجری شمسی را در بر می‌گیرد. تاریخ طبری دارای شانزده جلد و مرجع عمده تاریخ ایران تا اول سده چهارم هجری است، همچنین این کتاب مأخذ عمده تمام کسانی واقع شده‌است که بعد از طبری به تألیف تاریخ اسلام اهتمام ورزیده‌اند.

2. تفسیر بزرگ مسمی به «جامع البیان عن تأویل القرآن». طبری در کتاب تفسیر نخست بر عادت و رسم مؤلفان اسلامی خطبه‌ای در ستایش خدای یگانه و نعت پیغمبر اکرم و خاندان و عترت آن بزرگوار آورده، آنگاه شرحی درباره اختصاصات و مزایای قرآن مجید از بلاغت و فصاحت و اعجاز ذکر کرده است. پس از آن شرحی به عنوان مقدمه درباره تفسیر قرآن و انواع و اقسام تأویل و آنچه تأویل آن بر ما معلوم است و آنچه درباره جواز و منع تفسیر وارد شده و نیز درباره کلام منسوب به حضرت نبی اکرم که «قرآن به هفت حرف نازل گشته» و در خصوص اینکه به چه زبانی نازل شده، و رد بر کسی که گفته است در قرآن کلام غیرعربی وجود دارد و مطالب و کلیات دیگر ایراد کرده است. طبری در کتاب تفسیر به اقوال و آراء و اخبار کسانی که در نزد او امین و ثقه نبوده‌اند از قبیل محمد بن سائب کلبی، مقاتل بن سلیمان و محمد بن عمر واقدی اعتماد نکرده و فقط به اخبار و احادیث صحاح و مورد وثوق اکتفا کرده است؛ ولی در نقل تواریخ و سیر و اخبار عرب از قول مورخان مذکور و نظایر آنان استفاده کرده است.