معرفی کتاب

این کتاب متشکل از سه بخش اصلی است. در بخش اول «ترک» به عنوان نام مشترک گروه‌های قومی ترک‌زبان مطرح و معنی و منشأ این نام بررسی می‌شود. همچنین خاستگاه و معتقدات این گروه‌ها و گسترش اسلام در میان آنها و حکومت‌های ترک‌های مسلمان معرفی می‌شود. موضوع بخش‌های دو و سه نیز به ترتیب زبان‌های ترکی و ادبیات ترکی (پیش از اسلام، پس از اسلام و دورۀ جدید) است. در ادامه زبان چغتایی به عنوان یکی از شاخه‌های زبان ترکی بررسی می‌شود.

ترک نام مشترک گروه‌های قومی ترک‌زبان است. بسیاری از اقوام ترک‌زبان، زبان ترکی را بر اثر ارتباط و آمیزش با ترک‌زبانان اخذ کرده‌اند؛ از این‌رو اصطلاحاتی چون «خلق‌های ترک» و «ترکان» به مفهوم ترک نیستند و نام ترک نیز فقط جنبۀ زمانی دارد و از هر گونه معنای نژادی عاری است.

زبان‌های ترکی با توجه به منشأ تکوینشان، از خانواده‌ای زبانی هستند که این خانواده به زبان‌های مغولی و منچو ـ تونگوزی بسیار نزدیک است. زبان‌های ترکی در تعدادی از هم نظر ساختار زبان و هم آواها و نظایر آن وجوه اشتراک فراوانی دارند و مسلماً منشأ آنها به ادوار دور تاریخی بازمی‌گردد.

زبان‌های ترکی از نظر آوایی مصوت‌های بسیار دارند و صامت‌های آنها نسبتاً اندک است، خوشه‌های همخوان نیز در آنها وجود ندارد. نظام‌های آوایی، زبان‌های منفرد با اندک موارد استثنایی همسانی‌های فراوانی دارند.

قانون هماهنگی مصوت‌ها که هماهنگی صامت‌ها را نیز در پی دارد، یکی از ویژه‌ترین مشخصه‌های زبان ترکی است.‌ این قاعدۀ صرفی اساساً بر سه مختصۀ متقابل مصوت‌ها (پسین و پیشین، گِرد و گسترده، باز و بسته) استوار است. معروف‌ترین نمونۀ هماهنگی مصوت‌ها، هماهنگی کامی است. به این معنا که در یک کلمه فقط مصوت‌های پسین یا پیشین می‌توانند واقع شوند. این حالت در همۀ زبان‌های ترکی وجود دارد.

یکی از ویژگی‌های جالب توجه زبان‌های ترکی، ماهیت پیوندی آنها است. این اصطلاح اساساً بر تضاد با زبان‌های صرفی تأکید می‌کند (مثلاً زبان‌های هند و اروپایی). این ویژگی به استفاده از تک‌واژه‌های وابسته (پسوندها) در حد اشتقاق لغت و عملکرد دستوری به روشی تقریباً اختصاصی دلالت دارد.

حرف تعریف‌های معین و جنس دستوری (مذکر، مؤنث و خنثی) در زبان‌های ترکی وجود ندارد. دربارۀ اعداد شکل مفرد اسامی به کار می‌رود. حروف اضافه (پیش از متمم) نمی‌روند. دستگاه نحوی زبان نسبتاً ساده است. پسوندهای صرفی در مفرد و جمع یکسان است؛ چون جمع پسوند مستقلی دارد. مقولات دستوری (انواع کلمه) در ترکی محدود است و اساساً می‌توان آنها را به اسم و فعل و حرف تقسیم کرد. هیچ نشانۀ دستوری برای تمایز بین اسم و صفت وجود ندارد. زبان‌های ترکی از نظر مشتق‌های فعلی بسیار غنی هستند و اسم فعل و صفت فعلی و اسم مصدر یا حاصل مصدر در این زبان‌ها کارکرد مهمی در ساختار نحوی دارند.

بخش اول: ترکان، تأملی تاریخی (رحیم رئیس نیا): معنی و منشأ ترک؛ خاستگاه نخستین؛ شکل‌گیری حکومت‌های ترک‌زبان؛ دین و معتقدات؛ گسترش اسلام میان ترک‌ها؛ نفوذ ترک‌ها در دستگاه خلافت؛ حکومت‌های ترک‌های مسلمان.

بخش دو: زبان‌های ترکی (دیوردی هازایی): مقدمه؛ جایگاه تکوینی؛ ویژگی‌های ساختاری؛ زبان‌‌های ترکی قدیم؛ زبان‌های نوشتاری و ادبی؛ الفباهایی که در طول تاریخ به کار رفته است؛ ویژگی‌های همگانی تحول تاریخی ساختار زبان‌های ترکی؛ ارتباطات تکوینی زبان‌ها؛ زمان‌بندی تاریخچۀ زبان؛ زبان‌های ترکی امروزی.

بخش سه: ادبیات ترکی (رحیم رئیس نیا): ادبیات ترکی پیش از اسلام؛ ادبیات ترکی پس از اسلام؛ ادبیات ترکی در دورۀ جدید؛ ادبیات در زبان‌های ترکی خارج از ترکیه (زیگرید کلاین میشل).

پیوست: زبان و ادبیات چَغَتایی (با تلفیق و تلخیص از کمال اراسلان، گرهارد دورفر، زیگرید کلاین میشل).