معرفی کتاب

غزلیات شمس نمایانگر عشق و شور بی‌حد و حصر مولوی است. در بیشتر این غزلیات، تخلص شاعر «خاموش» و «خمش» است و غالباً نام شمس تبریز و شمس الحق تبریزی و در بعضی هم نام صلاح‌الدین در پایان این غزل‌ها آمد هاست. بخش وسیعی از این دیوان دربردارندۀ حالات عشق و سماع و رقص و پای‌کوبی و شادی است یا درد و ناله‌ای جان‌گداز که بر اثر وصل و فراق یار حاصل شده است و به دلیل جوشش احساسات و موسیقی بی‌نظیر کلام، معنا و ارتباط ابیات کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. اما باید دانست که مولوی مردی دانشمند و فقیه بود و با اصطلاحات و لغات عرفانی آشنایی کامل داشت. با نگاهی به مثنوی می‌توان به عمق شناخت و توجه او به علوم قرآنی و فلسفه پی برد و اثر این معلومات در لایه‌های پنهانی غزلیات نیز دیده می‌شود؛ از این‌رو با وجود عاشقانه‌بودن اشعار، لغات قرآنی و عرفانی و فلسفی بسیاری مورد نظر شاعر بوده است.

غزلیات شمس برخی ویژگی‌های غزل‌بودن را دارد؛ اما از نظر تعداد ابیات به قصاید نزدیک‌تر است و همچنین حالت روایی و داستانی و آوردن حکایات و تمثیل‌های مختلف آنها را به مثنوی نزدیک‌تر کرده است؛ اما از آنجا که مضمون عاشقانه دارد، در قالب غزل گنجانده شده است.

در کلیات شمس اوزان بسیاری آمده است که در کتب دیگر نیامده است. مرحوم فرزاد 48 وزن در کلیات شمس یافته است که همگی تازه و کمیاب بوده‌اند. افزون بر تنوع و کثرت اوزان، ویژگی بارز آنها خیزابی‌بودنشان است که با حال و هوای شعر مولوی تناسب دارد و به دلیل اینکه مولوی عاشق رقص و سماع بود، اشعار او نیز پرجنب و جوش و پرهیاهو بوده‌اند. درون‌مایۀ اصلی غزلیات شمس عشق و حالات عشق است که تمام زندگی شاعر را زیرورو کرده است و حالات گوناگون آن را به تصویر کشیده است. افزون بر عشق، شاعر دغدغه‌های دیگری نیز داشته است که نشانه‌های آن در کلیات شمس بر جای مانده است؛ زندگی، مرگ، معیشت، نان، جبر و اختیار، استدلال، توصیف و تبیین خرد و اندیشه، وحی، دین و پیامبران، مذاهب و اندیشه‌ها از این قبیل موضوعات است که مولوی به آنها پرداخته است.

غزلیات شمس یکی از عظیم‌ترین و شگفت‌انگیزترین آثار ادبیات فارسی است که هم به لحاظ زبان شعر خاص خود و هم به لحاظ مضمون‌سازی و معناآفرینی شاعر از اهمیت خاصی برخوردار است. اما تاکنون این غزلیات شرح نشده‌اند. در این کتاب افزون بر شرح صد غزل اول، لغات و اصطلاحات عرفانی دیوان شمس مورد توجه قرار گرفته‌اند. ضمن اینکه درون‌مایۀ آنها هم نادیده گرفته نشده‌اند. این کتاب براساس روش متداول شرح‌نویسی تدوین شده است. معناکردن لغات، اصطلاحات، کنایات و همچنین شرح ابیاتی که برای خواننده قابل درک نبوده‌اند، به‌دست‌آوردن وزن عروضی و استخراج نکات بدیعی روش تحقیق در این نوشتار بوده است. شیوه کار به این صورت است که اول ابیات غزل آورده شده و بعد وزن و معنای ابیات به همراه توضیحی درباره عبارات مشکل آمده است.