معرفی کتاب

ادبیات معاصر فارسی به ویژه شعر و شاعری با دگرگونی‌ها و جهت‌گیری‌های پرشمارش گستره‌ای است که ذهن نوجوی پژوهشگران را به خود می‌خواند. بی‌شک کشف و بررسی این حوزه‌های ناشناخته و پی‌بردن به دست‌آوردها و همچنین نقد بیراهه‌رفتن‌ها تلاشی است سودمند برای هر چه غنی‌ترشدن ادبیات پر افتخار فارسی. این کتاب حاصل چنین تفکری است.

با نگاهی اجمالی بر وقایع و جریان‌های ادبی پنجاهۀ اخیر و گذری در یافته‌های محققان و دست‌اندرکاران این حوزه، به صراحت می‌توان گفت که ادب فارسی به ویژه شعر و شاعری یکی از پرفراز و نشیب‌ترین دوره‌های خود را پشت سر گذاشته است، تحولات و دگرگونی‌هایی که افزون بر محتوا و مضمون، بنیان عروضی شعر فارسی و نظام‌مندی قافیه‌ها و ردیف‌ها را هدف گرفته بود، خود معلول دگردیسی‌های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و .. و همچنین تغییر در نگرش‌ها و آرمان‌ها و نیازهای مردمان زمان خود می‌تواند باشد.

اندیشه‌های انسان عصر جدید نمی‌توانست محصور در قردادهای دست‌وپاگیر کهن شعری بماند. هرچه بود عدول بود، از آن همه ارزش‌های والای شعری که در روزگاران دور, بزرگانی در همین قالب‌ها و وزن‌ها بدان‌ها دست یافته بودند, بزرگانی که فکر و قلم و زبانشان پیراسته و بارور در خدمت مردم زمانشان بود. حال ادب و فرهنگ فارسی و ایرانی که بعد از آن همه شکوه این وضع را برنمی‌تابید, همچون دیگر عرصه‌ها به افق تازه چشم دوخت. به نیما که می‌رسیم با نهضتی مواجه می‌شویم که بزرگ‌ترین تحول را در طول عمر چندصدساله‌ شعر فارسی به وجود آورد و خود منشأ بسیاری از جریان‌های و گرایش‌های ادبی می‌شد. شعر آزاد نیمایی با توجه به ساختار و خصیصه‌های آن، فضا و امکاناتی را در ادبیات معاصر به وجود آورد که اغلب شاعران نوجو و سنت‌ستیز را بر آن می‌داشت که به دنبال یافتن سبک و زبان ویژه‌ای در شعر باشند. پیامد این رخداد هنری چیزی نبود جز ظهور جریان‌های مختلف، با نام‌هایی ناشناس و بی‌سابقه در گسترۀ پهناور شعر فارسی. جریان‌هایی از قبیل شعر سپید، موج نو، شعر حجم، شعر گفتار، شعر ریاضی، شعر پسانیمایی و ... از این جمله است. دربارۀ بیشتر این جریان‌ها، پژوهش‌ها و بررسی‌های متعددی صورت گرفته است.

یکی از ناشناخته‌ترین و مدرن‌ترین جریان‌های حال حاضر شعر فارسی که کمتر دربارۀ آن سخن گفته شده است، شعر عینی و تجسمی نام دارد. شعر عینی یا تجسمی شعری است که در آن نقش و نگاره و هندسه‌سازی شعر به کمک درون‌مایه آمده تا مضمون و پیام محوری شعر در شکل بیرونی کلمات و جملات ظهور یابد. به واقع برجستگی «فرم بیرونی» در شعر کانکریت نوعی بیان متفاوت و نوین برای ارائۀ محتوای درونی است.شعر تجسمی در کشور ما جریانی است که در ادبیات معاصر هم‌پای دیگر جریان‌های ادبی رخ نموده و مورد توجه شاعران زیادی قرار گرفته است. در ادبیات کلاسیک فارسی گونه‌هایی از شعر نگاره در قالب برخی آرایه‌های ادبی دیده می‌شود که می‌تواند نوعی سابقۀ تاریخی برای این نوع شعری باشد؛ اما پیشینه و سرآغاز آنچه را که امروزه در ادبیات جهان و ایران با عنوان شعر کانکریت می‌شناسیم، باید در ادب معاصر سرزمین‌های غربی جست. در ایران «طاهره صفارزاده» از جمله پیشروان سرایش این نوع شعری در نیمۀ دوم دهۀ چهل محسوب می‌شود. نوع اشعار دیداری صفارزاده را می‌توان کامل‌ترین و حتمی‌ترین گونۀ این نوع شعری به شمار آورد.

در این بررسی سعی بر آن است که با یافتن اولین رگه‌های ظهور شعر عینی و تجسمی در قلمرو شعر نو فارسی و همچنین بیان ابعاد، ویژگی‌ها و انواع، همراه با ذکر نمونه‌ها و شناخت چهرۀ شاخص و پیشرو این جریان برای نخستین بار با دقت علمی و پژوهش‌گرانه به معرفی این نوع شعری پرداخته شود.

در فصل آغازین این کتاب عنصری شعری به نام «شکل بیرونی» و مؤلفه‌های آن به عنوان قلمرو ساختاری شعر عینی و تجسمی در دو دورۀ شعر کلاسیک و نو بررسی شده است. «شکل بیرونی» در دورۀ کلاسیک و بیان برخی صنعت‌های کهن شعری که از جهاتی با شعر عینی و تجسمی قابل انطباق است، در بخش‌های نخستین این فصل آمده است. در ادامه با ورود به دورۀ دوم شعر، یعنی شعر نو فارسی، «شکل بیرونی» در این دوره طی مفاهیمی طبقه‌بندی شده دو دو بخش تحلیلی مجزا بحث و بررسی شده است که این دو بخش عبارتند از: تحلیل موسیقایی یا (شنیداری) شعر معاصر و تحلیل عینی یا (دیداری) شعر معاصر، از «نیما» تا «امروز».

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: شکل بیرونی «ظاهری» شعر: دورۀ اول: شعر کلاسیک؛ دورۀ دوم: شعر معاصر: تحلیل موسیقایی یا (شنیداری) شعر معاصر، تحلیل عینی یا (دیداری) شعر معاصر.

فصل دوم: شعر عینی و تجسمی (Concrete poem): ویژگی‌های شعر کانکریت، انواع شعر کانکریت.

فصل سوم: طاهره صفارزاده و شعر تجسمی.

فصل چهارم: پیشینۀ شعر تجسمی در ادبیات غرب.