معرفی کتاب

برای فرهنگ‌نویسی زبان فارسی دست‌نامه‌ای نسبتاً کامل فراهم آمد. در این شیوه‌نامه تمام نکات مربوط به ساختار مدخل‌ها، نحوۀ ضبط و درج آنها در فرهنگ، نحوۀ درج زیرمدخل‌ها، شیوۀ به دست‌دادن تعریف یا معانی، دسته‌بندی معانی، ارجاع‌های متقابل، آوردن گونه‌های مختلف و املاهای دیگر مدخل‌ها، اطلاعات تکمیلی و اضافی، ریشه‌شناسی و اشاره به صورت‌های واژه در زبان‌های میانه و باستانی ایران تا هند و اروپایی مادر و اشاره به آن دسته از زبان‌های ایرانی که به طور مستقیم با زبان فارسی ارتباطی ندارند و نیز اشاره به گویش‌های جدید و جز آنها همه پیش‌بینی شده است.

بر اساس شیوه‌نامه در به‌دست‌دادن تلفظ کلمات، بعد از سرمدخل از حروف آوانگار رایج در میان ایران‌شناسان استفاده شده است. مبنای تلفظ نیز تلفظ رسمی امروز در ایران است. یکی از دلایل این انتخاب این است که کاربران اصلی این فرهنگ عموم ایرانیان و سایر فارسی‌زبانان هستند که با تلفظ‌های قدیمی کلمات آشنایی ندارند و اصلاً این تلفظ‌ها مورد توجه آنها نیست. دیگر اینکه بسیاری از این کلمات در دوره‌های گذشته به ویژه در مناطق مختلف قلمرو زبان فارسی، تلفظ‌های متعددی داشته‌اند و انتخاب یکی از این تلفظ‌ها در سرمدخل غیرموجه به نظر می‌رسد. دلیل سوم این است که تلفظ کلمات در طول تاریخ هزارسالۀ زبان فارسی تغییر کرده است و برای نشان‌دادن تلفظ‌های مختلف کلمات، گاهی در آوانویسی این تفاوت‌ها نشان داده شده است. تلفظ گفتاری کلمات نیز همه جا مشخص شده‌اند. قواعد کلی مطابقت تلفظ فارسی قدیم و فارسی امروز در مقدمۀ بخش آوانگاری در مقدمۀ فرهنگ به تفصیل آمده است.

معانی مدخل‌ها به صورت تعریف با عبارت‌های بسیار ساده و به زبان امروز، بدون به‌کاررفتن حشو در آنها به دست داده شده است. گاهی نیز بعد از تعریف بعضی مدخل‌ها یک مترادف نیز اضافه شده است. گونه‌های دیگر کلمات همه جا نشان داده‌ شده است. فعل‌هایی که با اسم‌ها به کار می‌روند، همه جا نشان داده شده‌اند. حروف اضافه‌ای که با فعل‌ها و اسم‌ها و صفات همراه می‌آیند نیز به دست داده شده‌اند. در مورد اسم‌ها نشانه‌های جمعی که با آنها به کار می‌روند، معین شده‌اند. مشخصۀ دستوری هر مدخل در معانی مختلف آن در آغاز هر مدخل و در مواردی که حالت و وضع دستوری کلمه عوض شده در داخل مدخل آمده است. معانی مختلف مداخل با شماره مشخص شده است. برای هر معنی جدید از هر قرن یک شاهد ذکر شده است؛ اما در بعضی موارد برای لغات نادر و کم‌کاربرد دو شاهد آورده شده است. برای قرن چهاردهم نیز با توجه با توجه به تغییر سریع معانی، برای هر سی سال یک شاهد نقل شده است. کوشش شده تا از میان شواهأ، روشن‌ترین شاهد انتخاب شود؛ اما اگر از قرنی شاهد روشنی در دست نبوده، ناگزیر از شواهد دشوار استفاده شده است. گاهی اوقات در شواهدی که از متون استخراج شده، بعضی کلمات غلط به نظر می‌آمده‌اند؛ اگر صورت درست آنها پیدا شده یا حدس زده شده و به صورت پیشنهادی اطمینان بوده، شاهد اصلاح شده است؛ ولی صورت اصلی آن نیز در کمانک آورده شده است؛ اگر به صورت پیشنهادی اطمینانی نبوده، متن را تغییر نداده، بلکه پیشنهاد خود در داخل کمانک ذکر شده است. لغات به‌کاررفته گویش‌ها در این فرهنگ مطلقاً جایی ندارند، جز در مواردی که یک لغت رایج در زبان فارسی مستقیماً از یک گویش گرفته شده باشد. در برخی موارد به واژه‌هایی که در متون قدیم به کار رفته‌اند و در فارسی امروز ایران متداول نیستند، در صورتی که در افغانستان و تاجیکستان رواج داشته‌اند، اشاره شده است، مانند کلمۀ آدم‌سر و آرغده.

نام‌های خاص جز در مواردی اندک که از یک اسم خاص یک مشتق یا ترکیب ساخته شده است، در فرهنگ حاضر مدخل نشده‌اند. در تعریف این نام‌ها هیچگونه اطلاعات دائرةالمعارفی به دست داده نشده است. لغات مصحح فرهنگ‌ها و معانی که شاهدی برای آنها ذکر نشده نیز مدخل نشده‌اند.

برای سهولت مراجعه تمام ترکیبات یک مدخل در معانی مختلف آن به صورت الفبایی در پایان مدخل و بعد از آخرین معنای آن آمده است. دلیل این امر به غیر از آسانی مراجعه و دسترسی، این بوده است که برای به‌دست‌آوردن معنی یک ترکیب، خواننده باید ابتدا بداند مثلاً اسم یا صفت استفاده شده در ترکیب به کدام معنی است و به سراغ آن معنی برود و ترکیب موردنظر را در آنجا پیدا کند، در حالی که مراجعه‌کننده در ابتدا به معنی اسم، صفت یا فعل به‌کاررفته در این ترکیب دسترسی ندارد.

به طور کلی ویژگی‌ها و امتیاز‌های این فرهنگ چنین خلاصه می‌شود: مبتنی‌بودن آن بر یک پیکرۀ عظیم رایانه‌ای؛ جامعیت آن؛ تاریخی‌بودن آن؛ دربرداشتن ریشۀ سیاسی؛ دربرداشتن لغات علمی امروز همراه با تعریف موجز آنها؛ دربرداشتن مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ کاربرمداربودن آن.