معرفی کتاب

در این کتاب مجموعه‌ای از نکته‌های نغز و سخنان تازه دربارۀ زبان و ادب فارسی و تاریخ اجتماعی و فرهنگ ایران ارائه شده که بیشتر آنها تاکنون منتشر نشده است و خوانندۀ هوشیار از مقایسۀ آنها با مقاله‌هایی که تاکنون منتشر شده، تفاوت یادداشت و مقاله را از نظر نگارنده درخواهد یافت.

دو نوشتۀ آغازین این کتاب به دین و عرفان و تصوف و همچنین تاریخ اجتماعی مرتبط است و یادداشت‌های دیگر دربارۀ ادبیات فارسی است که در تقدم و تأخر آنها با توجه به موضوع هر نوشته ترتیب زمانی لحاظ شده است. همچنین در این کتاب دو یادداشت آورده شده که نقد ادبی دربارۀ سعدی است.

در ابتدای یادداشت «منوچهری و شاهنامه» آمده است: وقتی که سرایندۀ منظومۀ علی‌نامه در سال 483 ق از فردوسی و شاهنامۀ او سخن می‌گوید و به مقابلۀ با حکیم طوس و شاهکار جاودانۀ او می‌پردازد، معلوم می‌شود که فردوسی و شاهنامه‌اش در حدود هشتادسال پس از تحریر دوم شاهنامه و قریب به صدسال پس از نخستین تحریر آن کتاب، بسیار معروف و مشهور بوده‌اند و این سخن برخی از معاصران ما که می‌گویند شاهنامه در زمان خودش و در عصر فردوسی شناخته و نامدار نبوده است، سخنی سست و بی‌اساس است.

اینکه اسدی طوسی در سال 458 ق در سرودن کرشاسب‌نامه به شاهنامۀ فردوسی نظر داشته و از آن تأثیر گرفته است یا امیر معزی (درگذشت حدود 520 ق) نام شاهنامه و فردوسی را در شعر خود آورده، می‌تواند بر این دلالت کند که آن شاهنامه‌ای هم که فرخی سیستانی (درگذشت 429 ق) در دیوانش بارها از آن سخن گفته و به آن انتقاد کرده، همان شاهنامۀ فردوسی است زیرا شاهنامه کمی پس از اتمامش در حدود سال 400 ق و اهدای آن به دربار غزنوی شهرت یافته بوده است.

بنابراین هیچ بعید نیست که منوچهری دامغانی نیز شاهنامه را خوانده بوده و به آن نظر داشته است و بر اثر همین آشنایی با شاهنامه نام‌های شاهان و پهلوانان این کتاب از جمله فریدون و رستم و زال را در شعرش به کار برده است؛ اما او هیچ از شاهنامه و فردوسی سخن نگفته است.

فهرست یادداشت‌های کتاب بدین قرار است:

سه یادداشت راجع به زردشتی

یادداشت‌هایی دربارۀ تصوف، فتوت و قلندری

منوچهری و شاهنامه

یادداشت‌هایی دربارۀ برخی حکایت‌های مثنوی‌های عطار

از سخن مولانا جلال الدین

سماع سعدی و طریقۀ تصوف او

سفرهای شیخ اجل سعدی

یادداشت‌هایی از زنگی‌نامه

یادداشت‌هایی بر دیوان حافظ

دربارۀ قصۀ حسین کرد شبستری

یاد آر ز شمع مرده یاد آر