معرفی کتاب

پدر علم روان‏کاوی، زیگموند فروید (1856 ـ 1939) از فرزانگان و دانشوران نواندیش و از تحلیل‌گران بزرگ سده بیستم است. او در زمینه‏هایی متنوع و گوناگون، از حوزه روان‏پزشکی، روان‏شناسی بالینی و علوم تربیتی گرفته تا عرصه ادبیات و هنر، زبان‏شناسی، جامعه‏شناسی، مردم‏شناسی، اسطوره‏شناسی، دین‏پژوهی، فلسفه و غیره، تأثیر بسیار و تحول ‏برانگیز داشته است. با آغاز سده 21 نیز مفاهیم و تحلیل‌های فروید در حوزه‌های یاد شده تاثیر خود را از دست نداده و همچنان کارآیی خود را حفظ کرده‌اند.

کتاب دارای شش بخش است. پنج بخش آن پیرامون چگونگی نگاه فروید و روان‌کاوی او بر ادبیات (داستان و شعر) و هنر (نمایشنامه و هنر دیداری و تجسمی) دور می‌زند و بخش ششم به بررسی و معرفی چگونگی مناسبات میان روان‌کاوی و ادبیات و هنر در دوره پس از فروید می‌پردازد. بخش نخست (کلیات) در حکم پیش‌درآمدی است بر گفتارهای اصلی این دفتر که از بخش دوم تا بخش ششم دنبال می‌شوند. این بخش به گونۀ فشرده به چگونگی جایگاه و اهمیت ادبیات و هنر در دیدگاه فروید و عرصۀ روان‌کاوی کاربردی او و همچنین به رویداشت متقابل فروید و برخی پدیدآوران آثار ادبی و هنری که با او همدوره بوده‌اند، می‌پردازد. در همین‌جا دست‌آوردهای مابعد روان‌شناسانه یعنی نظری و اندیشمندانۀ درنگ و تأمل فروید در ادبیات و هنر یادآوری شده است. فصلی از این بخش نیز به چگونگی نگاه فروید و روان‌کاوی او بر شخصیت هنرمند و نیز به چگونگی برداشت خاص برخی ناقدان از روان‌کاوی هنر می‌پردازد. فصل آخر این بخش به معرفی و توضیح بیست واژه و مفهوم فنی اختصاص داده شده است که متعلق به ادبیات روان‌کاوی هستند. این بیست واژه و مفهوم، علاوه بر متمایل‌بودن‌شان به زمینه‌های فنی و عملی و بالینی، در آن زمینه از روان‌کاوی کاربردی که خاص آثار ادبی و هنری است، کاربرد فراوان دارند.

بخش دوم خاص جستارها و بررسی‌هایی است که فروید در چند اثر داستانی برجسته داشته است. در این بخش برای روشن‌شدن هرچه بیشتر موضوع‌های مورد گفتگو و زمینه‌ها و پیش‌زمینه‌های آنها فشرده‌ای از اثر مورد بررسی و چکیده‌ای از سرگذشت نویسنده آن اثر را آورده‌ است. این امر در بخش‌ها و فرگردهای دیگری از کتاب نیز در صورت لزوم صورت گرفته است.

بخش سوم چگونگی رویکرد کلی فروید را به جهان خیال‌انگیز شعر و شاعری و منظور اصلی او را از این رویکرد (که از جمله تأیید نمودن برخی نظرات روان‌کاوانه و مابعد روان‌شناختی است) مورد بررسی قرار می‌دهد. دربارۀ این بخش از کتاب نکته‌ای بایستۀ یادآوری است: این بخش با فصلی فشرده آغاز می‌شود که موضوع آن خیال‌پروری هنرمندانه و کارکرد هم‌زمان اثرآفرین و روان‌شناختی آن است. البته اشکال نوسرشت و خلاقۀ خیال‌پروری چیزی است که شامل دنیای داستان‌نویسی، نمایشنامه‌پردازی، و هنرهای نمایشی و تجسمی هم می‌شود، و نویسنده در فصل مورد بحث چگونگی جایگاه و کارکرد خیال‌‌پروری را در فرهنگ و ادب ایرانی نیز یادآور شده‌است.

بخش چهارم به بررسی رویداشت فروید به دنیای هنر نمایشی و نقدهای او بر پنج نمایشنامه از شکسپیر و یک نمایشنامه از ایبسن اختصاص دارد. گفتنی است که تجربه‌اندوزی مستمر فروید در سطح بالینی و روان‌درمانی و نیز تجربه‌ها و آزمون‌های تعلیمی و آموزشی او در کودکی و نوجوانی (نظیر تماس زودهنگام او با آثار ژول سزار و نمایشنامه‌های شکسپیر، و اجرای نقش برخی از شخصیت‌های این آثار توسط او در دورۀ نوجوانی)، در روی آوردن او به هنر نمایشی و نقد نمایشنامه سهمی موثر داشته است. از این رو نویسنده این بخش از کتاب را با فصلی (به عنوان پیش درآمد) آغاز کرده‌است که به «سلوک فروید از تجربه بالینی و روان‌درمانه تا نقد هنر نمایشی» می‌پردازد.

بخش پنجم مربوط به چگونگی ملاقات فروید با هنر دیداری و تجسمی (نقاشی و پیکره) است. در این بخش، در پرتو مطالعۀ بررسی‌های فروید در آثار هنرمندانی چون لئونارد داوینچی و میکل‌آنژ، از اهمیت نقش مهم و کارسازی می‌توان آگاه شد که برخی خصوصیات عاطفی و مسائل هویتی شخص خود فروید در شروع و ادامه این بررسی‌ها بازی کرده است. از این قرار که وجود یک نوع احساس هم‌هویتی و هم‌جوشی از جانب فروید نسبت به لئونارد داوینچی او را با جدیت و پشتکار به مطالعۀ زندگانی خصوصی و چند اثر نقاشی این هنرمند برانگیخته است و نیز یهودتباری او پیکره موسی اثر میکل‌آنژ را در مرکز توجه وی درآورده است. از این رو لازم است تا در این بخش از کتاب بندی را به «سرگذشت فروید و سرگذشت لئونارد داوینچی» اختصاص داده شود و نیز در پی معرفی نقد فروید بر پیکره موسی به انگیزه توأمان خودآگاه و ناخودآگاه او در جستار و شناخت چیز بیش‌تری از هویت خصوصی و قومی‌اش اشاره شود.

سرانجام بخش ششم، با عنوان «روان‌کاوی و ادبیات و هنر پس از فروید»، به چند مورد مهم از جستارها و بررسی‌هایی می‌پردازد که پس از فروید، ولی زیر تأثیر مفاهیم و نظام روان‌کاوی او، در قلمرو داستان و شعر و نمایشنامه صورت گرفته‌اند. نیز در این بخش چهار مورد مهم و نمونه‌وار از نظریه‌های هنر و هنرمندشناسانۀ متأثر از روان‌کاوی مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند. این نظریه‌ها به ترتیب توسط اتو رانک، ژاک لاکان، ژاک دریدا و زان فرانسوا لیوتار عرضه شده‌اند و بنابراین تا دوران هنر «پیشرو» و «پس نوگرا» (پست مدرن) را زیر پوشش خود می‌گیرند. از این میان نظریه‌های هنرشناسانۀ دانشورانی چون دریدا و لیوتار، در عین بارورشدن از مفاهیم بنیانی روان‌کاوی فروید، به فضای نقد و اندیشۀ «پس نوگرا» تعلق می‌گیرند و از این رهگذر نظریه و دانش روان‌کاوی نیز پویایی مستمر و خصوصیت پیشرو خود را هرچه بیشتر به اثبات می‌رساند. تمامی فصل آخر این بخش را به متن و نوشتار اندیشی ناقد و فیلسوف فرانسوی ژاک دریدا و نظریه تحول‌برانگیز او دربارۀ «ساخت‌شکنی» و «تفاوت» اختصاص داده‌ام؛ چرا که این اندیشمند در نحوۀ کندوکاو در متن و نوشتار و دست‌یابی به تار و پود درون متنی، چونان در مورد بازاندیشی و نقد هنر معاصر، سخت متأثر از روان‌کاوی فروید بوده است و این اما واقعیتی است که مورد توجه برخی ناقدان و تحلیل‌گران آثار و اندیشۀ او قرار نگرفته است. نیز اهمیت روزافزون نظرات دریدا دربارۀ «ساخت» و «تفاوت» و «متن» و «حاشیه» و غیره سزاوار یک عطف توجه ویژه در این دفتر بوده است. نظراتی که امروزه به رغم برخی جنبه‌های قابل بحث و مسئله برانگیزشان، در عرصه مطالعات و گفتمان‌های فلسفی، زبان‌شناتخی، ادبی و هنرشناسانه، حضور بیش از پیش برجسته دارند.

کتاب با فرگردی کوتاه با عنوان «سرگذشت‌ها» به پایان می‌رسد. در این فرگرد به معرفی چند پژوهشگر، نویسنده، و شاعر برجسته پرداخته شده که در جای‌جای آثار فروید، و در کنار چهره‌های درخشان و نام‌آور دیگری چون شکسپیر، گوته، داستایوفسکی، رومن رولان و غیره، در مرکز توجه او جای گرفته‌اند. برخی از اینان با فرهنگ و ادبیات ایرانی آشنایی بسنده داشته‌اند و از نخستین مترجمان آثار بزرگانی چون فردوسی، مولوی، سعدی و حافظ به زبان آلمانی بوده‌اند. با این همه این دسته از فرزانگان، با آنکه آثاری ارجمند از خود برجا نهاده‌اند، در ایران چهره‌های شناخته شده‌ای نبوده‌اند و نیستند. از این‌رو صفحاتی چند از پایان کتاب را به اینان اختصاص داده‌ام، به ویژه اینکه فروید روان‌کاو خوانندۀ مشتاق آثارشان بوده است و به منظور روشنگری‌های بیش‌تر دربارۀ مفاهیم و آرا و نظرات خویش، دل‌آگاهی و تیزهوشی روان‌شناسانۀ آنان را به یاری طلبیده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

بخش اول: فروید از ادبیات و هنر و نقد تا روان‌کاوی و مابعدروان‌شناسی در پنج فصل:

فروید از استعداد ادبی و هنرشناسانه تا روان‏کاوی کاربردی؛ فروید و نویسندگان؛ فروید و شاعران؛ فروید، هنر و هنرمند و توضیح بیست واژه و مفهوم فنی.

بخش دوم: فروید و نقد داستان در سه فصل:

فروید و ویلهلم ینسن: نقد فروید بر داستان گرادیوا؛ فروید و تئودور ویلهلم هوفمن: نقد فروید بر داستان مرد شن‏پاش؛ فروید، داستایوفسکی و برادران کارامازوف.

بخش سوم: فروید، خیال‌پروری و شعر و شاعری در دو فصل:

خیال‏پروری، فعالیت هنری و شعر و شاعری؛ پی‏گیری رویداشت فروید به شعر و شاعران در آثار فنی او.

بخش چهارم: فروید، هنر نمایشی و نقد نمایشنامه در سه فصل:

سلوک فروید از تجربه بالینی و روان‏درمانه تا نقد هنر نمایشی؛ فروید و شکسپیر: نقد فروید بر پنج نمایشنامه شکسپیر؛ فروید و ایبسن ـ نقد فروید بر نمایشنامه روسمرس‌هولم.

بخش پنجم: فروید و هنر دینداری و تجسمی در دو فصل:

فروید و لئونارد داوینچی؛ فروید و پیکرۀ موسی اثر میکل آنژ.

بخش ششم: روان‌کاوی و ادبیات و هنر پس از فروید در سه فصل:

روان‏کاوی و نقد آثار ادبی؛ روان‏کاوی و نقد هنر پس‏از فروید؛ روان‏کاوی و فلسفه متن و نوشتار.

در پایان کتاب نویسنده بیوگرافی برخی هنرمندان یا نویسندگانی را که در متن نام آنها برده شده، درج کرده است. ترکواتو تاسو، آرنولد تسوایک، هیلدا دولیتل، فریدریش روکرت، آرتور شنیسلر، هاینریش هاینه، تئودور ویلهلم هوفمن و ویلهلم ینسن نام این نویسندگان یا هنرمندان است.