معرفی کتاب

در این کتاب مجموعۀ تقریظ‌ها و انتقادها بر کتاب‌ها و رساله‌هایی آمده است که تقی‌زاده مساعی جملۀ نویسندگان آنها را خدمت بزرگی به طالبین اطلاع و ارباب معرفت و ذوق یافته‌اند.

شمه‌ای از تاریخ جراید فارسی و ایرانی که طلیعۀ نشریات سیاسی و علمی ایران بودند و شاید به نشو و نمای تخم بیداری عامه که منتهی به مشروطیت شد کمک کردند ذکر شده است.

مختصری از زندگانی و مقام بلند بزرگ‌مردانی همچون ادیب الممالک فراهانی، سیدجمال الدین اسدآبادی، میرزا تقی خان نظام، میرزا محمدخان قزوینی و ... که اسباب آبرومندی و سربلندی ایران بودند و نیز چند ایران‌شناس نام‌آور بیان شده است.

تقی‌زاده در مقدمه‌اش بر «دیوان قطران تبریزی» به تصحیح محمد نخجوانی می‌نویسد: قطران یکی از بهترین سخن‌سرایان قرن پنجم بود که حجتی عالم بل علامه مانند ناصرخسرو شعر او را می‌ستاید و اگرچه آن دو شاعر که در سنه 438 هجری در تبریز ملاقات کردند، ظاهراً زبان محاورۀ یکدیگر را به سهولت و خوب نمی‌فهمیدند و شاید به همن جهت ناصرخسرو به قطران نسبت ندانستن فارسی می‌دهد که مقصود از این (فارسی) شاید زبان محاورۀ خراسان بوده، همان ناصرخسرو اشعار او که به فارسی دری بوده می‌پسندید و خود قطران نیز ادعا می‌کند که وی در شعر دری را بر شاعران (شاید شعرای ناحیه خود) گشوده است. از اینها گذشته دیوان قطران پر است از اشارات تاریخی از یک طرف و لغات فارسی قدیم فصیح از طرف دیگر که فواید آن از وصف خارج است. به حقیقت اگر قطران و قصاید غرّای او نبود، از ابونصر مملان چه خبری در صحیفۀ تاریخ (جز اندک) به ما رسیده بود و در واقع همان‌طور که اتابک ابوبکر بن سعد شیرازی را شعر سعدی جاودانه کرده و به قول خود سعدی که گوید:

ولی نظم کردم به نام فلان                          پس از من بگویند صاحبدلان

که سعدی گوی بلاغت ربود                         در ایام بوبکر بن سعد بود

بیشتر شهرت تاریخی ابوبکر مزبور مدیون آن شاعر مقبول است، مملان و فضلون و بعضی امرای دیگر آذربایجان و اران نیز زندۀ قطران‌اند.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

بخش اول: مقدمه‌ها و نقدها بر کتاب‌ها

بخش دوم: جراید

بخش سوم: سرگذشت‌ها

بخش چهارم: ایران‌شناسان

بخش پنجم: شرق‌شناسی