معرفی کتاب

در میان کتاب‌ها و متون پارسی سدۀ ششم و هفتم که بیشتر متکلفانه و مصنوع نگاشته شده، معدودی به نظر می‌رسد که صنایع لفظی و تکلفات سجعی ندارد، آداب الحرب یکی از آنهاست. این کتاب از نظر اشتمال بر داستان‌های تاریخی و ابواب و فصول خاص از نوادر کتب به شمار می‌رود و به غیر از بابی چند که نظیر آن را در برخی از کتب مقدمان می‌توان یافت که در آداب کشورداری و لشکرکشی و جنگ نگارش یافته است، در سایر کتب نیست و همین ویژگی‌ها این کتاب را چنین ممتاز کرده است.

سبک انشای این کتاب در برخی از ابواب بی‌شباهت به تاریخ بیهقی نیست؛ ولی سادگی عبارات را باید وجه تمایز آن با تاریخ بیهقی دانست؛ زیرا کنایات و استعارات در آن کمتر دیده می‌شود؛ اگرچه هیچگاه نمی‌توان آداب الحرب را با آن تاریخ در یک میزان نهاد و با یک نظر این دو کتاب را با هم سنجید و هر چند بعضی داستان‌های آن را در جوامع الحکایات عوفی و برخی از کتب دیگر هم می‌خوانیم؛ ولی چون نثر این کتاب شیرین‌تر است، رغبت مطالعۀ آن را بیشتر ساخته است.

فهرست ابواب و داستان‌های این کتاب بدین‌قرار است:

باب اول: اندر کرم و حلم و عفو پادشاهان؛ باب دوم: اندر نیت و عدل پادشاهان و خصال حمیدۀ ایشان؛ باب سوم: اندر شفقت و رحمت پادشاهان؛ باب چهارم: اندر آنچه پادشاهان را باید که زندگانی بر این جمله کنند و از حال رعایا و ولایت آگاه باشند؛ باب پنجم: اندر اختیارکردن وزیر کافی و عالم ناصح پاکدین کاردان خداترس؛ باب ششم: اندر فرستادن رسول و تحف و هدایا و ترتیب آن؛ باب هفتم: اندر مشورت‌کردن در حرب تا ممکن گردد حرب ناکردن؛ باب هشتم: اندر خلقت و فضیلت و برکت اسپ و ثواب آنکس که او را تعهد کند؛ باب نهم: اندر رنگ و هیئت و عیب و علت اسپان و سواری و ریاضت و آوردها که استادان نهاده‌اند؛ باب دهم: اندر شناختن اسپ و دندان او و شناختن نشان‌ها که بر اسپ بود و معالجه‌کردن علت اسپان؛ باب یازدهم: اندر فضیلت و خاصیت هر سلاحی و ثواب کاربستن آن؛ باب دوازدهم: اندر عرض‌کردن لشکر و ترتیب نگاه‌داشتن آن؛ باب سیزدهم: اندر فرود آوردن لشکر و لشکرگاه؛ باب چهاردهم: اندر بیرون فرستادن طلایه و جاسوسان؛ باب پانزدهم: اندر فرستادن شبیخون که چگونه باید کرد و به چه وقت و هنگام؛ باب شانزدهم: اندر آنچه کمین چگونه باید کرد؛ باب هفدهم: اندر اختیار کردن زمین مصاف و جنگ‌جای؛ باب هژدهم: اندر تعبیه و راست‌کردن مصاف هر گروه از پادشاهان عجم و رومیان و ترکان و ملوک حمیر و هندوان؛ باب نوزدهم: اندر راست‌کردن صف‌های حرب و ترتیب آن؛ باب بیستم: اندر حرب‌کردن و بیداری سالاران و مبارزان؛ باب بیست و یکم: اندر آغاز کردن جنگ و دانستن آنکه رسم اول حرب‌کردن و ترتیب آن کر است؛ باب بیست و دوم: اندر بیرون‌شدن مبارزت و چگونگی نمازکردن اندر حرب؛ باب بیست و سوم: اندر فرهنگ‌ها و دانش‌های حرب و دقایق آن؛ باب بیست و چهارم: اندر آنکه از سپاه حشری که از هر جای آورده باشند کاری برنیاید؛ باب بیست و پنجم: اندر فضیلت غزوکردن و جهاد بر کافران و دشمنان دین؛ باب بیست و ششم: اندر ستدن فئی غنیمت از لشکریان و حشم ستدن جزیه و خراج از کافران و ذمیان؛ باب بیست و هفتم: اندر جنگ و فرهنگ حصار و تدبیر و حیلت‌ساختن آنکه در حصار به کار آید؛ باب بیست و هشتم: اندر صلاح لشکر و معونت ایشان به دعا و اشارت؛ باب بیست و نهم: علامت پیروزی و ظفر در روز حرب؛ باب سی‌ام: اندر آنچه پادشاه و لشکرکش باید که حق هر یک بر اندازۀ کردار و خدمت بشناسد و تربیت کند و مهمل نگذارد؛ باب سی و یکم: اندر آنچه لشکریان بدان سزاوار عقوبت گردند؛ باب سی و دوم: اندر آنچه استادان نهاده‌اند هر یکی حکمتی و فایده را؛ باب سی و سوم: اندر آنچه اجل بجنگ و پرهیز بیشتر و پستر نشود که آن را وقت معلومت و باب سی و چهارم: اندر پندها که پادشاه و لشکرکش و لشکر و رعیت باید که آن‌را کار بند باشند.