معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تا کنون پژوهش‌های متعددی در باب گونه‌شناسی روابط میان فقیه و سلطان صورت گرفته است؛ اما قدر مسلم شمارگان پژوهش‌هایی که درصدد تبیین ایدئولوژی و نه نفی و رد آن و نیز متکی و مستند به کاوش‌های تاریخی باشند، بسیار اندک است. یکی از مهم‌ترین برهه‌های تاریخ اسلامی از حیث تأثیر در اندیشه‌ها، نهادها، سطح آگاهی و بینش شهروندان و گروه‌ها در جهان اسلامی معاصر، مرحله‌ای است که دو دولت بزرگ متأخر در دارالاسلام تشکیل شد: دولت عثمانی در آسیای صغیر و بیشتر مناطق عربی و دولت صفوی و به دنبال آن قاجاری در ایران.

این کتاب که بیش از سه دهه از نگارش و نخستین چاپ آن می‌گذرد، به‌مثابۀ جستارهایی پژوهشی در باب گونه‌شناسی رابطۀ دین و سیاست است که از طریق بررسی الگویی عملی از گونه‌های مشخص تاریخی در زمینۀ روابط کارکردی میان دین و دولت، به بازخوانی دو تجربۀ طولانی تاریخی در تاریخ اسلامی ـ تجربۀ عثمانی و تجربۀ صفویه ـ قاجاری ـ می‌پردازد. در این برهه و دوره‌های پیش از آن به طور مشخص، افزون بر مؤلفه‌های یونانی و رومی، عناصر فرهنگی و قومی فارسی، ترکی و عربی هم‌پوشانی داشته‌اند. هم‌پوشانی و ساماندهی این مؤلفه‌ها در گسترۀ تمدنی چندفرهنگی و فراخی آن چنان صورت پذیرفته است که می‌توان از آن با عنوان گسترۀ تمدنی عربی ـ اسلامی یاد کرد. اسلامی از این لحاظ که زبان عربی در آن زمان نقشی جهانی در فرایند تولیدات فرهنگی و علمی و روند تفاهم ملل گرویده به کیش اسلامی داشته است؛ اسلامی هم از این لحاظ که کیش اسلامی با نقش‌آفرینی فرهنگی و ایدئولوژیکی، تکثر تمدن‌ها و بنیادهای آنها را بدون ازبین‌بردن هویت‌ها و صبغۀ جمعی‌شان در خود هضم و نهادینه کرده است.

هرچند عنوان کتاب به دوره‌های مشخصی اشاره دارد، اشارات خوبی به دوره‌های آل بویه، سلجوقیان و نقش آل بویه شیعه در شکل گیری حوزه بغداد و حله و پس از آن حوزه نجف به دلیل محدودیت‌هایی که سلجوقیان برای علمای شیعه در بغداد ایجاد کردند، دارد.

هدف نویسنده در این کتاب، ایجاد شناخت بهتر از حوزه عمومی شکل گرفته در تعامل حاکمان و علما در دوره‌های مختلف اسلامی است. او دو سیر تاریخی و سیاسی به صورت همزمان را در این مورد مطرح می‌کند. در سیر تاریخی رقابت‌های حوزه فقهی مذاهب مختلف که موجب می‌شود تا هویت حکومت‌ها بر اساس تعلق خاطری که به هر یک از این مذاهب دارند شکل بگیرد و دوم نسبت علما و حاکمان است که در ابتدای شکل گیری معمولاً تدوین‌گر مبانی نظری حکومت هستند، بعد به شیخ‌الاسلام‌ها و توسعه‌دهندگان علم دینی و حکمرانی تبدیل شده و معمولاً در دوره افول به توجیه‌کننده حاکمیت بدل می‌شوند. او البته روش برخی علما مانند شهید ثانی را فارغ از این مسیر می‌داند و معتقد است ایده مرکزی او تثبیت فقه شیعی به عنوان مذهب پنجم جهان اسلام بوده و حتی زمانی که فرصت مهاجرت به ایران صفوی را داشته، به دلیل این ایده مرکزی زندگی در سرزمین‌های عثمانی عصر سلطان سلیمان قانونی را ترجیح داده است و رفتار حسدورزانه قاضی‌القضات صیدا و زمینه‌سازی برای دستگیری و شهادت او باعث افزایش مهاجرت علمای شیعه به سرزمین‌های در اختیار صفویان شده‌است.

نویسنده با منطقی تاریخی این ایده که تشیع بر اساس تفکر ایرانیان باستان که پادشاهی را میراث پدران برای پسران شأن می‌دانسته‌اند شکل گرفته‌است را نیز رد می‌کند؛ چراکه معتقد است اولاً شکل‌گیری فقه تشیع در جبل عامل بوده که ارتباطی با حوزه دانش ایرانیان نداشته ‌است و انتخاب مذهب تشیع برای ایرانیان بیشتر از زاویه عدالت‌خواهی و هویت‌جویی در برابر جهان تسنن بوده است. همچنین او به نقش متفکران متأخری مانند رشید رضا و سیدجمال‌الدین اسدآبادی و دلایل شکست آنها در اصلاح جهت‌گیری‌های حکومت‌های مسلمان نیز به‌خوبی پرداخته است.

کوثرانی در این کتاب، رابطه دین و سیاست را با رویکردی تاریخ‌محور و با توجه به بافت و زمینه تاریخی دوره‌هایی از تاریخ سرزمین‌های اسلامی که در این کتاب به آنها می‌پردازد، مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد. او رویکردی نقادانه را در بررسی و تحلیل خود به کار می‌برد و ما را به این موضوع توجه می‌دهد که در دوره‌های پادشاهی صفوی و قاجار در ایران و امپراتوری عثمانی در ترکیه، چه نوع رابطه‌ای میان فقها و سلاطین برقرار بوده و آنها چطور با هم تعامل داشته‌اند و دین چگونه به ‌سود قدرت سیاسی مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته و به منافع حکومت تقلیل می‌یافته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ نویسنده بر ترجمۀ فارسی

یادداشت مترجم

دیباچۀ چاپ چهارم

دیباچۀ چاپ سوم

دیباچۀ چاپ اول و دوم

فصل یکم: گذری تاریخی به دوران پیشاعثمانی و صفویه

فصل دوم: برآمدن عثمانی و صفویه و نزاع آنها

فصل سوم: نهادهای دینی و هیئت حاکمۀ سلطانی در دولت عثمانی

فصل چهارم: نهاد دینی و علما در دوره‌های صفویه و قاجاریه

سخن پایانی

کتاب‌نامه

نمایه