معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مانویت یکی از محبوب‌ترین و موفق‌ترین ادیان عهد باستان است که در گسترۀ شرق و غرب جهان آن روزگار از ایران تا شرق دور، چین، هند، شمال آفریقا و غرب امپراتوری روم گسترده بوده است. به سبب این گستردگی آثار، پیروان این آیین مانند پلی ارتباطی بسیاری از فرهنگ‌ها را به یکدیگر پیوند داده و برخی مفاهیم و مضامین را به این فرهنگ‌ها منتقل کرده‌اند. ادبیات مانوی به مجموعۀ نوشته‌های دین مانوی گفته می‌شود که توسط مانی، شاگردان او و پیروان آیین مانی نوشته شده است.

مانی و مانویان به ادبیات، نگارش کتاب، نگارگری و کتاب‌آرایی و نیز به جنبه‌های مختلف هنر نظیر شعر، موسیقی و نقاشی بسیار پرداخته‌اند و نقش مهمی در گسترش و پیشرفت هنر عصر خویش ایفا نموده‌اند. در «کفالایا» آمده است: «مانی خود هنرمندی استثنایی و بسیار زبردست بوده است». در دوران اسلامی، مانی هنرمندی طراز اول محسوب می‌شود و در ادبیات فارسی به عنوان مردی نقاش و صورتگر که نقش‌های بدیع و افسون‌کننده‌ می‌آفریند، شهرت دارد.

رکن اصلی سخن در آثار مانوی، نظم است که حاصل توسعۀ ادبیات در هر دوره‌ای است؛ از این‌رو میان آثار مانوی متن‌های منظوم بسیاری مشاهده می‌شود. همچنین مانی به‌درستی از ارزشمندی قصه‌ها در انتقال حقایق و مفاهیم آگاه بوده و ادبیات در سازمان دینی مانوی جایگاهی مهم داشته و آثاری متنوع به زبان‌های گوناگون به دست آموزگاران و کاتبان مانوی نگاشته شده و موجب پدیدآمدن ابیات داستانی و تمثیلی دلکش و گسترده‌ای شده است. مانویان داستان‌سرایان بسیار زبده و چیره‌دستی بودند که برای بیان حقایق پنهانی، این داستان‌ها را به صورت قصه و تمثیل بازگویی کرده‌اند. تمثیل‌ها و حکایت‌ها دستاوردهای ادبی بی‌نظیر مانوی در آسیای مرکزی است.

تمثیل در ادبیات مانوی یکی از مهم‌ترین گونه‌های ادبی برای ترویج و گسترش آیین و کیش مانی است. مانی که بر اهمیت ساده‌سازی مفاهیم آگاه بود، داستان و تمثیل را ابزاری مفید برای آموزش و تبیین آموزه‌های مانوی می‌دانست و بر استفاده از آن در موقعیت‌های مختلف تأکید داشت. بخش از این تمثیل‌ها و حکایت‌ها که دربارۀ انسان‌ها و حیوان‌هاست، به‌مرور زمان به افسانه‌هایی سرگرم‌کننده در ادبیات فارسی تبدیل شده‌‌اند.

برای شناخت ادبیات داستانی مانوی، پیش از هر چیز به جمع‌آوری پیکرۀ اصلی آن یعنی متن داستان‌ها نیاز است که این کتاب سعی دارد گامی در این راستا بردارد و در کنار ارائۀ شمایی کلی از ادبیات داستانی مانوی به عنوان مقوله‌ای مستقل، نمونه‌های عمدۀ آن را نیز در دسترس پژوهشگران و علاقمندان قرار دهد.

در این کتاب ابتدا شمایی کلی از جایگاه ادبیات و کتاب نزد مانی و مانویان ترسیم شده است که از ویژگی‌های بارز آن آموزش تصویری و چندزبانگی است؛ زیرا متن‌های مانوی در مکان‌ها و زمان‌های مختلف با توجه به عقاید و باورهای اقوام مختلف به زبان‌های گوناگون نوشته می‌شدند و هر کدام از این زبان‌ها جایگاه خاص خود را در سازمان دینی جوامع مانوی داشتند. همین مسئله و باور مانویان به لزوم رفع موانع زبانی، موجب اهمیت‌یافتن ترجمه در متون مانوی شد. سپس تلاش شده است ادبیات داستانی مانوی به عنوان مقوله‌ای مستقل معرفی و بررسی شود و به ویژگی‌های آن مانند اقتباس و ارتباط با ادبیات دینی دیگر فرهنگ‌ها، جایگاه تمثیل و ویژگی‌های ساختاری و کارکردی آن پرداخته شود.

فصل نخست کتاب به معرفی ویژگی‌ها، جایگاه و عناصر سازندۀ ادبیات مانوی نظیر آموزش تصویری، نگارگری، تصویرسازی و چندزبانگی و به تبع آن اهمیت ترجمه همراه با معرفی پیکرۀ اصلی متون مانوی و آثار شاخص آن به زبان‌های گوناگون اختصاص دارد.

در فصل دوم به داستان، ویژگی‌ها، جایگاه و کاکرد و انواع آن در ادبیات مانوی و ارتباط آن با ادبیات دینی دیگر فرهنگ‌ها نظیر ادبیات بودایی، مسیحی و نیز به ویژگی‌های ساختاری و کارکردی «آزند» و «تمثیل» و ارتباط تمثیل و داستان در ادبیات مانوی پرداخته شده است. همچنین در این فصل روش‌های داستان‌پردازی در متون مانوی نظیر صحنه‌پردازی و فضاسازی مورد بررسی اجمالی قرار گرفته است.

در فصل سوم چهل «آزند» مانوی از زبان‌های مختلف ایرانی، ترکی، قبطی و چینی که از حداقل ساختار روایی مشخص و متن منسجم برخوردارند، گردآوری شده است که تعدادی از آن پیش از این به فارسی ترجمه شده بود و بقیه برای نخستین بار به فارسی برگردانده شده‌اند. در همین راستا حرف‌نویسی این متون نیز در فصل چهارم تا حد امکان گردآوری شده و به منظور رعایت امانت علمی، تصویر حرف‌نویسی اصلی آورده شده است؛ جز موارد اندکی که تهیۀ تصویری با کیفیت مناسب از آنها ممکن نبوده است.

فهرست مطالب کتاب:

سرسخن

مقدمه

فصل اول: ادبیات در دین مانوی

ویژگی‌های ادبیات مانوی

متون مانوی

فصل دوم: داستان در ادبیات مانوی

اقتباس از دیگران

تمثیل و داستان

قالب‌های داستان‌پردازی

روش‌های داستان‌پردازی در ادبیات مانوی

فصل سوم: داستان‌های مانوی

متون ایرانی

متون ترکی

متون قبطی

متون چینی

فصل چهارم: حرف‌نویسی داستان‌ها

پیوست: تصویر دست‌نویس‌های ایرانی

فهرست منابع

نمایه