معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دوران پنجاه‌سالۀ میان مرگ نادرشاه و پایه‌گذاری سلطنت قاجاریان مهم‌ترین و تاریک‌ترین ادوار تاریخ جدید ایرانیان به شمار می‌آید. انگیزۀ این ادعا که دورۀ مذکور از اهمیتی قدر اول برخوردار است، به دلیل تقارن حوادث برجستۀ جداگانه‌ای چون تحولات فرانسه و آمریکا، یعنی وقایعی که هم‌زمان با آن روی داده است نمی‌باشد، بلکه باید آن را در یک سلسله دگرگونی‌های دقیق و تدریجی که در نظام قرون وسطایی حکومت ایران از روزگار صوفی بزرگ و فرمانروایی نادرشاه افشار یعنی آخرین فاتح بزرگ آسیایی پدید آمده است، جستجو کرد.

کریم خان زند فرمانروایی در تاریخ ایران است. این خان ایلیاتی در میانۀ هرج‌و‌مرج پس از قتل نادرشاه به قدرت رسید و کشور را سامان بخشید. رفتار معتدل و مبتکرانۀ او در قدرت و مهارتش در ایجاد تعادل بین خواسته‌های خوانین ایلیاتی و سرکردگان شهرها، بین ایرانی و ترک و عرب، شیعه و سنی و غیرمسلمان موجب ثباتی کم‌سابقه در ایران بود. این کتاب درواقع زندگی‌نامۀ جامع دربارۀ کریم‌خان، نگاهی تاریخی به تکوین هویت یگانۀ ایران در میان ملت‌ها و اقوام نوظهور غرب آسیا دارد و در این میان حکومت کریم‌خان زند را محور اصلی عصری می‌داند که از زمان برقراری سلسلۀ صفویه و رسمیت‌یافتن مذهب تشیع دوازده امامی تا انقلاب منتهی به سرنگونی نظام شاهنشاهی در سال ۱۳۵۷، سرنوشت این کشور را رقم زده است.

نویسنده در این کتاب ضمن معرفی شخصیت و سلوک کریم‌خان زند و ترسیم سیمایی از او، زمینه‌های برآمدن کریم‌خان و تشکیل سلسلۀ زندیه را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد و همچنین مختصات ایرانِ عصر زندیه و چراییِ زوال این حکومت پس از کریم‌خان را شرح می‌دهد.

کریم‌خان زند از پادشاهان خوش‌نام تاریخ ایران است؛ پادشاهی که خود را «وکیل‌الرعایا» می‌نامید و در دوران زمامداری‌اش تلاش کرد اصلاحاتی را در ایران صورت بدهد. بعد از مرگ کریم‌خان اما بزرگانِ طایفۀ زند به جان هم افتادند و آنچه او بنیان نهاد از دست رفت و جانشینان کریم‌خان راه او را ادامه ندادند و اوضاع ایران به سمت‌وسویی دیگر رفت. اینکه چرا چنین شد، یکی از موضوعاتی است که جان ر. پری در این کتاب، ضمن ارائۀ تصویری از اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران عصر زندیه و ترسیم سیمای کریم‌خان زند و معرفی زندگی و شخصیت و خُلقیاتِ او، به آن پرداخته است.

جان ر. پری در سرآغاز کتاب تصویری از اوضاع ایران و جنگ قدرت در این کشور، در سال‌های پیش از به‌قدرت‌رسیدن کریم‌خان و تشکیل سلسلۀ زندیه ارائه می‌دهد تا خواننده زمینه‌ای از چگونگی برآمدن سلسلۀ زندیه به دست آورد. بعد از بحث مقدماتی دربارۀ ایرانِ سال‌های پیش از برآمدن زندیان، شرحی درباب طایفۀ زند و جایگاه و نقش و حضور این طایفه در رویدادهای تاریخی ایران در پیش از سلطنت کریم‌خان می‌آید و اینها همه مقدماتی هستند برای ورود به بحث اصلی کتاب که کریم‌خان و دوران زمامداری اوست و آنچه در آن دوران بر ایران گذشت و اوضاع ایران در دوران سلطنت کریم‌خان و همچنین فرجام کار زندیان، بعد از مرگ کریم‌خان زند و نزاع‌هایی که پس از مرگ او، بین سران طایفۀ زند درگرفت.

بخش نخست کتاب دربارۀ کوشش‌های کریم‌خان برای نیل به قدرت در سال‌های 1747 ـ 1763 میلادی است. بخش دوم به استحکام و توسعۀ قدرت کریم‌خان می‌پردازد. در بخش پایانی نیز مسائل مختلف ایران مربوط به دوران کریم‌خان بررسی شده است. قسمت پایاین کتاب از سرانجام وکیل و میراث‌خوارگانش سخن می‌راند. نویسنده به روشی علمی و مستند حکومت و شرایط اجتماعی این دوران را بررسی و ارزیابی کرده است. دربارۀ بیماری و رنج جسمانی سالیان پایان زندگی‌اش و روابط مردم و حکومت و مالیات‌ها و عوارض آن ایام به بحث پرداخته است؛ نیز به اقدامات عمرانی و تشکیلات اداری ـ سیاسی و نظامی دورۀ زندیه اشاره کرده است.  

حوادث تاریخی مذکور در این کتاب بیشتر از منابع معاصر، وقایع‌نامه‌های ایرانی، گزارش‌های سیاحان بریتانیایی، فرانسوی، هلندی، روس و جز اینها که از سرزمین‌های زند بازدید کرده‌اند و خاطرات ایرانیان و ارمنیان مقیم و مهاجر گرفته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

دیباچۀ مؤلف

سرآغاز: پیشینۀ تاریخی

بخش اول: تلاش برای کسب قدرت در ایران باختری (1736 ـ 1747)

فصل 1: نیابت سلطنت بختیاری و زند

فصل 2: کریم‌خان وکیل

فصل 3: آزادخان افغان

فصل 4: محمدحسن‌خان قاجار

فصل 5: افاغنه و افشار

بخش دوم: تحکیم و توسعه (1763 ـ 1779)

فصل 6: نفاق درونی

فصل 7: فارس و ایالات مرکزی

فصل 8: کرمان و یزد

فصل 9: احیای سلسلۀ قاجار

فصل 10: خلیج فارس

فصل 11: محاصرۀ بصره

فصل 12: کردستان و اشغال بصره

بخش سوم: ایران در دوران فرمانروایی کریم‌خان

فصل 13: حکومت، سرزمین و مردم

فصل 14: حکومت، درآمد و جامعه

فصل 15: تجارت و روابط خارجی

فصل 16: وکیل در مرز و بوم خویش

قسمت آخر: جانشینان کریم‌خان

بررسی و ارزیابی منابع

کتاب‌شناسی

فهرست اسامی اشخاص

فهرست اسامی جغرافیایی

فهرست اسامی اقوام و خاندان‌ها