معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در حماسه‌ها همواره قهرمانان شبیه به یکدیگرند؛ همگی اژدهاکش و پیروز میدان‌اند و خود و دست‌افزارشان تقدیس‌شده و نابودکنندۀ نیروهای شر است؛ چنان‌که در شاهنامه پهلوانانی همچون فریدون چنین دم گیرند: «بدان تا جهان از بد اژدها/ به فرمان گرز من آید رها».

نویسنده در این کتاب مطالعۀ تاریخی خود را با نیم‌نگاهی به وسعت بی‌کرانی آغاز می‌کند که بسان یک تاریخ همیشه زنده در پیرامون زندگی اجتماعی اطراف ما جاری است: جهان فراخ فرهنگ عامه که در گسترۀ تاریخ‌نگاری‌های سنتی که اغلب مبتنی بر رویدادنگاری‌های سیاسی و نظامی بوده‌اند، فراموش شده است و پرداختن به آن در تاریخ‌پژوهی‌ها نیز سهلی است ممتنع.

انتخاب این موضوع در این کتاب به جستارهایی بازمی‌گرد که دربارۀ اهمیت نقش علی (ع) در زندگی اجتماعی و باورهای جمعی مسلمانان یافته است؛ انبوهی از باورداشت‌های اعتقادی دربارۀ شخصیت علی (ع) در نقش نجات‌بخش جاودانه در فرهنگ عامه قابل مشاهده است: قدمگاه‌هایی که به زیارتگاه‌های فرهنگ عامه بدل شده‌اند، چشمه‌هایی که در باور عامه به اشارۀ دست و شمشیر علی (ع) از کوه و شوره‌زار جاری شده‌اند، کوهی که به قدرت بازوی قهرمان به دو نیم شده است، زخمی که در نبرد برای آزادی و خوشبختی آدمیان بر تن اژدهای غول‌پیکر نهاده و در قالب کوهی سنگی بر جای مانده است و موارد دیگری از این دست از مهم‌ترین رویکردهای گفتمان فرهنگ عامه در برابر شخصیت علی (ع) است. در فصل نخست این مسئله بررسی شده است و به نوعی چشم‌انداز کلی کتاب ترسیم گردیده است.

در فصل دوم نویسنده دو هدف عمده را دنبال می‌کند: از یک‌سو پاسخ به این سؤال که چرا سده‌های هفتم تا دهم قمری برای چنین مطالعه‌ای برگزیده شده است؟ دیگر اینکه نویسنده در این فصل می‌کوشد چشم‌اندازی کلی از فضای سیاسی، فکری و فرهنگی دورۀ مدنظر ترسیم کند. در این فصل ابتدا به اندیشۀ نجات‌بخشی پرداخته شده است؛ اندیشه‌ای که در متون تاریخ‌نگاری رسمی نیز بازتاب یافته است. پس از آن به زمینه‌هایی اشاره شده است که به لحاظ تاریخی پس از سقوط خلافت عباسی منجر به خیزش کنش‌گران شیعه در بافت اجتماعی و سیاسی این دوره شده است. در دیگر بخش‌های این فصل به فضای فکری و فرهنگی اشاره شده که در پیوند با نهاد و تفکر سیاسی این دوره شکل گرفته است.

در فصل سوم هدف آن است که تنها به پتانسیل‌ها و زمینه‌هایی اشاره شود که در شخصیت تاریخ‌مند و مستند علی (ع) می‌توان یافت و این پتانسیل‌ها به دلیل آنکه خود واجد وجهی از اسطوره‌گرایی و ویژگی‌های فراانسانی و ممتاز و کرامت‌وار است، به‌مثابۀ بینامتن‌هایی، متون اسطوره‌پرداز بعدی را در یک سیر تاریخی به صورت مستقیم و غیرمستقیم تغذیه کرده‌اند. در این فصل کوشیده شده است تصویری روشن از علی (ع) بر اساس منابع تاریخ‌نگارانه، احادیث، قرآن، نهج‌البلاغه و مناقب‌نویسی‌ها ارائه شود.

در فصل چهارم در سپهر اندیشۀ کلامی، به جستجوی نمادها و نشانه‌هایی پرداخته شده است که متضمن تبیین جایگاه علی (ع) در جایگاه شخصیتی ممتاز و متعالی است؛ شخصیتی فراتر از یک انسان عادی. با توجه به چنین نگرشی، تمرکز نویسنده بر داده‌های کلامی مربوط به موضوع امامت به طور کلی و شخصیت علی (ع) به طور خاص است. همچنین در این فصل چند مؤلفه در چارچوب کلام بررسی شده است به این ترتیب که با مقایسۀ داده‌های متن کلامی با متونی همچون نهج‌البلاغه، اشعار منسوب به علی (ع) و آیات قرآنی و متون کلامی متقدم، محقق بر وجه بینامتنی این داده‌ها در ساحت کلام اشاره می‌کند و بر ناخودبسنده‌بودن دیدگاه‌های متکلمات دربارۀ جایگاه و شخصیت علی (ع) تصریح می‌کند.

کوشش نویسنده در فصل متمرکز بر این مسئله است که آیا کتیبه‌ها و نمادهای منقوش بر دیوارها و گنبد و سردر بناهای تاریخی دورۀ مورد مطالعه می‌توانند واجد خصلت بینامتنی متون دیگر باشند و به لحاظ تبیین جایگاه علی (ع) هم‌سویگی‌هایی در فرم روایت با دیگر متون هم‌عرض خود در دیگر ساحت‌ها داشته باشند؟

فصل ششم بیشتر بر محور ادبیات می‌چرخد؛ برای تحقق این هدف دو متن شاخص برای مطالعه برگزیده شده است. در این سیر می‌توان بازتاب گذار علی تاریخی به علی اسطوره‌ای را در متنیت تاریخ ادبیات به طور آشکار مشاهده کرد. این بررسی بیش از هر چیز معطوف به وجه تاریخی اسطوره‌شناسی است؛ آنجا که در یک فرازوفرود تاریخ‌مند، ایده را در فرم‌ها جستجو می‌کند؛ به تعبیر دیگر شخصیت تاریخ‌مند علی (ع) نیست که در این مطالعه بررسی می‌شود، بلکه فرم‌هایی بررسی و مطالعه می‌شوند که علی (ع) در قالب آنها سیمای یک پهلوان، انسان کامل و اسطوره‌ای فرازمینی یافته است. دو متن مورد مطالعه عبارت‌اند از: خاوران‌نامۀ خوسفی و حماسۀ علی‌نامه.

در فصل پایانی کتاب گفتمان صوفی‌گری در کنار گفتمان عرفان بررسی شده است؛ هرچند میان این دو گفتمان تفاوت‌های ظریفی وجود دارد؛ اما ازآنجاکه در هر دو گستره، اندیشه‌های کمال‌طلبانه و ایده‌آل‌گرایانه موج می‌زند، هر دو در یک بستر بررسی شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: از شمایل مولی تا تاریخ اجتماعی و اسطوره‌شناسی

فصل دوم: پرسه در تاریخ

فصل سوم: علی (ع)؛ نگاهی تاریخی

فصل چهارم: دنیا هیچ‌وقت از وجود امام خالی نیست

فصل پنجم: در میان اسلیمی‌ها، خطوط کوفی

فصل ششم: در میانه حماسه‌ها، شعرها، قصه‌ها

فصل هفتم: در میان خانقاه‌ها، فتوت‌نامه‌ها

کلام پایانی

نمایۀ عام

منابع و مآخذ