معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در اواخر سدۀ دوم هجری در مدینه، زمزمه‌های پیدایش مذهبی به گوش رسید که بعدها پدیدۀ قرن سوم هجری شناخته شد و توانست با پیشرفت محیرالعقولی تاریخ و مرزبندی‌های جهان اسلام را دگرگون کند. هرچند پیش‌زمینه‌های پیدایش این مذهب از آغاز با شیوع افکار و آموزه‌های غالیانه در ابتدا قرن دوم شروع شد، نمو و اعلام موجودیت درست آن پس از شهادت امام جعفر صادق (ع) رخ داد. این گروه که بعدها اسماعیلیه نام گرفتند، پس از فرازونشیب‌های فراوان و طی دوران سخت و ناپیدایی، سرانجام موفق شدند هویت خویش را در قالب یک دولت فراگیر در شمال آفریقا هویدا کنند.

اسماعیلیه جدا از دیدگاه‌ها و رفتارهای سیاسی و اجتماعی، در باب اندیشه‌های کلامی نیز متمایز بود. وجود این تمایز از مذاهب اسلامی از یک‌سو و هم‌سویی یا شباهت تقریبی آن به برخی آموزه‌های دیگر ادیان از سوی دیگر، گمان بهره‌گیری یا الهام از ادیان پیرامونی را تقویت می‌کند. از جملۀ باورهایی که محتمل است بر آموزه‌های کلامی اسماعیلیان تأثیرگذار بوده باشد، باورهای ادیان ایرانی است. این احتمال از آنجا سرچشمه می‌گیرد که افزون بر همانندی و شباهت نسبی برخی آموزه‌ها، حداقل در مبانی، حضور اندیشمندان کلامی ایرانی چون محمد بن احمد نسفی، ابوحاتم رازی، ابویعقوب سجستانی، حمیدالدین کرمانی، ناصرخسرو و کسانی دیگر نیز میان صاحب‌نظران این مسلک مشهود است.

این کتاب به دنبال بررسی تأثیر باورهای ایرانی بر عقاید و آموزه‌های کلامی اسماعیلیان است. پذیرفتنی است که هر اندیشه‌ای که میان جامعه‌ای رواج می‌یابد، به‌یقین بخشی از آموزه‌های آن متأثر از اندیشه و باورهای پیشین و فضای پیرامونی خود است. موضوع تأثیرپذیری در این مذهب بدان دلیل اهمیت دارد که این مذهب در اوان پیدایش و تا بازه‌ای نزدیک به دو سده، مبدع نظریات و آموزه‌های خاصی بود که در اندیشه‌های اسلامی پیشین نظیری نداشت.

در این کتاب ابتدا آموزه‌های کلامی اسماعیلیان از میان کتب و آثار معتبر آنان استخراج شده و سپس از میان اعتقادات مذکور، آن دسته از آموزه‌ها که ویژۀ این مذهب بوده و همانند آنها میان سایر مذاهب اسلامی، به‌ویژه شیعۀ امامیه مشاهده نمی‌شود، تفکیک و متمایز می‌گردند. سپس به بررسی مقایسه‌ای آموزه‌های مذکور با باورهای ایرانی که در آن زمان رایج بوده پرداخته می‌شود و آن‌گاه با تحلیل قراین مختلف، امکان تأثیرپذیری از ادیان ایرانی یا غیر آن بررسی شده است.

بنابراین در فصل نخست به کلیات پژوهش پرداخته شده است که مشتمل بر مقدمۀ بحث، معرفی و نقد منابع پژوهش و بیان تاریخچۀ مختصری از اسماعیلیه تا قرن پنجم است.

فصل دوم اختصاصات کلام اسماعیلیه و جلوه‌های تأثیرپذیری آن از ادیان ایرانی را در چهار بخش بررسی می‌کند که در آن مجموعۀ مباحث اعتقادی و کلامی در چهار محور توحید، معاد، امامت و منجی و نمودهای مشابهت برخی آموزه‌ها با آموزه‌های دیگر ادیان بررسی شده است.

در فصل سوم امکان تأثیرپذیری و زمینه‌ها و بسترهای آن با عنوان راه‌های ورود اندیشه‌های ایرانی به آموزه‌های اسماعیلیان به بحث گذاشته شده است. درواقع این بحث تکمیل ادعای تأثیرپذیری آموزه‌هاست. این فصل نیز در سه بخش دنبال شده است که بخش یکم بستر جغرافیایی و سیاسی پیدایش اسماعیلیه و ارتباط آن با ادیان ایرانی را بررسی می‌کند؛ بخش دوم به نقش غلات در شکل‌گیری این مسلک اشاره می‌نماید و در بخش سوم نظریه‌پردازان مشهور اسماعیلی که زاده و بالیدۀ مکتب ایرانی بوده‌اند، معرفی می‌شوند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: کلیات

فصل دوم: اختصاصات کلامی اسماعیلیه و نمودهای تأثیرپذیری از ادیان ایران

فصل سوم: راه‌های ورود اندیشه‌های ایرانی به آموزه‌های اسماعیلیه

یادداشت‌های توضیحی

منابع و مآخذ

نمایه‌ها