معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جلال آل‌احمد داستان‌نویس نباید در سایۀ آل‌احمد نظریه‌پرداز بماند؛ چراکه او یکی از بهترین رمان‌های مدرن فارسی را نوشته است: «سنگی بر گوری» و یک مران کوتاه خوب دیگر «مدیر مدرسه» و تعدادی داستان کوتاه خوب و البته چند تک‌نگاری از گوشه‌های نادیدۀ کشور که در زمان خودش کمیاب بوده است؛ تک‌نگاری‌هایی که می‌توان در مرز داستان‌ها و آن دیگر نوشته‌هایش دانست و چون گرچه داستان نیستند؛ اما هم عناصری داستانی در آنها هست و هم کاملاً نتیجۀ مشاهداتش هستند و نه افکار و نظریه‌هایش.

آل‌احمد هم مثل اغلب نویسندگان سیری را طی می‌کند؛ از نویسنده‌ای رئالیست با دغدغه‌های کاملاً اجتماعی (هم در داستان‌های کوتاهش و هم در «مدیر مدرسه» و بعضی دیگر)، با نثری دقیق و توصیف‌گر و با نگاهی به مسائل محرومان (که خودبه‌خود داستان‌نویس را رئالیست و برون‌گرا و به‌اصطلاح اجتماعی‌نویس می‌کند) تبدیل می‌شود به نویسنده‌ای مدرن (مثلاً در «سنگی بر گوری»، «گلدسته‌ها و فلک»، «خواهرم و عنکبوت» و ....) با دغدغه‌هایی هستی‌شناختی (مثل مرگ و چیستی زندگی و نقش آدمی در تاریخ و ....)، با شیوه‌ای گاهی نمادگرا («گلدسته‌ها و فلک»، «خواهرم عنکبوت»)، گاهی تمثیلی (سرگذشت کندوها»، ....) گاهی برهم‌زنندۀ زمان و ذهنی‌تر از کارهای قبلی خودش «سنگی بر گوری»)؛ البته با نثری شتابان کوتاه و کوتاه‌کنندۀ هر چیز. معروف‌ترین وجه کارهایش که زیاد هم از آن گفته‌اند یا با بی‌توضیح چرایی و کارکرد.

چیزی که در کارهای او تغییر نمی‌کند و دغدغۀ همیشگی‌ او می‌ماند، کلنجار با سنت است از یک‌سو و کلنجار با تجدد از سویی دیگر؛ کلنجاری مدام و فرساینده که می‌شود آن را به گیرافتادن میان دو سنگ آسیا تشبیه کرد. انگار راه گریزی از هیچ‌کدام نیست و چاره‌ای هم برای هیچ‌کدام نیست؛ چون آل‌احمد در زمانه‌ای زندگی می‌کند که این دو در نهایت تضاد با هم هستند، چه تجدد به‌خصوص از دورۀ رضاشاه سروکله‌اش به صورت جدی در جامعۀ ما پیدا شده است و طبعاً سنت هم با احساس خط مقابلۀ با آن را آغاز کرده است؛ «جشن فرخنده» داستان کامل از این رویارویی است؛ اما «در شوهر آمریکایی»، «خانم نزهت‌الدوله»، «دفترچۀ بیمه»، «عکاس بامعرفت» و داستان‌هایی دیگر نشانه‌های تجدد یکی رفتار تقلیدی آدم‌ها از خارجی‌هاست و دیگری به‌کارگیری غلط یا ناقص فن‌آوری‌های تازه.

قصد این کتاب فقط بررسی جنبه‌یی از کارهای آل‌احمد است؛ یعنی داستان‌نویسی‌اش و آن هم فقط دادن تصویری از آل‌احمدِ داستان کوتاه‌نویس از طریق ارائۀ گزیده‌یی از داستان‌های کوتاهش و نقد آنها و مروری هم بر بعضی رمان‌هایش و داستان‌های کوتاهی که ارج این چند داستان گزیده را ندارند؛ پس نویسنده جز اشاره‌یی گذرا در مقدمه، کار چندانی ندارد به جنبه‌های دیگرِ زندگی فرهنگی آل‌احمد، به درگیری‌های ذهنی ـ عینی او با مسائل سیاسی و اجتماعی زمانه‌اش و همۀ آنچه او را روشنفکری‌تراز اول کرده بود از نوعی که سارتر بود و دیگرانی چون او قضاوت‌های تند درباره‌اش هم از همان جنس بود و هست. اما همین جنبه‌ها را هم نمی‌شود دست‌کم بی‌اشاره‌یی گذشت و نگفت و هیچ؛ در بخش داستان‌ها مشخص می‌شود که همین‌ها چطور در داستان‌هایش هم پرورانده شده‌اند. جز اینها مروری هم شده است ابتدا بر مهم‌ترین مفاهیم کلیدی داستان‌هایش و در فصل بعد از آن مروری بر رمان‌هایش تا تصویری کلی از داستان‌هایش به دست داده شود و در نهایت داستان‌های کوتاه گزیده‌اش از نگاه نویسنده آمده است که نشان می‌دهند او نه فقط در آغاز کارش هم داستان‌نویسی بااستعداد و با قدرت بسیار در توصیف بوده است که پیش از مرگ و در همان میانۀ چهل‌سالگی به چه پختگی درخوری رسیده بوده هم در «سنگی بر گوری»، هم «مدیر مدرسه» هم در «پنج داستان».

فهرست مطالب کتاب:

* به جای مقدمه

سرود برای مرد روشن که به سایه رفت

ارزیابی شتاب‌زدۀ پیرمردی 46 ساله

دو چهرۀ آل‌احمد

* موضوعات و مفاهیم کلیدی

سنگ آسیای تجدد و سنت

نوع مواجهه با سنت در داستان‌ها

توجه به محرومان

خوب‌دیدن

سرخوردگی از سیاست

* مروری بر چند رمان کوتاه

سرگذشت کندوها (1337)

مدیر مدرسه (1337)

نون‌والقلم (آبان 1340)

نفرین زمین (دی 1346)

سنگی بر گوری

* مجموعه‌داستان‌ها و داستان‌های برگزیده و نقدشان

دیدوبازدید

سه‌تار

زن زیادی

پنج داستان

* خلاصه‌یی از زنده‌گی، به قلم خودش