معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دورۀ افشاریه در ایران یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین دوره‌های تاریخی است که شاید بتوان قرارگرفتن این دوره بین دو دورۀ طولانی صفویه و قاجاریه را عاملی برای توجه‌نکردن به آن دانست. در حالی که دورۀ افشاریه با سبب کوتاه‌بودن سال‌های حاکمیت آنها و کمبود منابع، فاقد جذابیت‌های دوره‌های صفویه و قاجاریه است. عامل دیگر عدم توجه به دورۀ افشاریه را باید در اعتقادات مذهبی جستجو کرد. نادرشاه که به سیاست خارجی و تعامل با همسایگان اهل تسنن خود بها می‌داد، تلاش کرد از مذهب برای اتحاد مردم در داخل و مصالحه و سپس کسب جایگاه و قدرت در خارج از مرزهای ایران استفاده کند. این سیاست سبب شد تا او رویکرد متفاوت مذهبی را در برابر دورۀ صفویان در پیش گیرد که مورد پذیرش و خوشایند برخی جناح‌های داخلی به‌ویژه طرفداران صفویه نبود.

هدف از این پژوهش، روشن‌شدن بخشی کوتاه اما مهم از تاریخ ایران و بررسی وقایع و علل آشفتگی و هرج‌ومرج سیاسی خراسان در این دوران و پرداختن به سیاست حکمرانانی است که به عنوان جانشین نادرشاه هر یک چندصباحی نه‌چندان طولانی در مشهد بر مسند قدرت نشستند؛ اما به سبب ناکارآمدی و ناتوانی در ادارۀ امور، سرانجام به دست قاجارها از بین رفتند.

با قتل نادرشاه (1160 ق) دوره پرفراز‌و‌نشیب کوتاه پادشاهی او به پایان رسید و یک‌باره دستاوردهای او که با دشواری و هزینه بسیار حاصل شده بود، نابود شد. سرزمین‌های وسیعی که به تصرف نادر آمده بود به سبب ناتوانی جانشینان او، عدم انسجام و استحکام سازمان‌های حکومتی، رقابت‌های دائمی خانواده او با یکدیگر و همچنین کشاکش رقبای سیاسی و حاکمان محلی و رهبران ایلات، از اختیار حکومت مرکزی خارج شد و اوضاع سیاسی تا حدی به وخامت گرایید که جانشینان او در نهایت ناچار شدند به حکومت بر بخش‌های کوچکی از خراسان با مرکزیت مشهد بسنده کنند. همین دوره حکومت جانشینان نادرشاه موضوع اصلی این کتاب است که به بررسی وقایع تاریخی خراسان پس از قتل او از سال 1160 ق/ 1747 م تا 1218 ق/ 1803 می‌پردازد که نادرمیرزا پسر شاهرخ افشار به دستور فتحعلی‌شاه قاجار کشته شد و حاکمیت سیاسی افشاریان به پایان رسید.

بعد از بررسی منابع و مآخذ مربوط به بحث، نکتۀ دیگر ضرورت تعیین مرزهای خراسان بزرگ که نادرشاه توانست به تمامیت آن دست پیدا کند و چگونگی حاکمیت نادر بر این سرزمین پهناور، در بخش نخست در دو فصل موقعیت جغرافیایی خراسان و اوضاع سیاسی خراسان در دورۀ نادرشاه به اختصار مورد بررسی قرار گرفته است تا پیش‌زمینه‌ای برای ورود خواننده به موضوع اصلی باشد.

بخش دوم (علیقلی‌خان عادل‌شاه) آغاز ستیزه‌های محلی به موضوعاتی چون اقدامات علیقلی‌خان پس از دست‌یابی به قدرت، آغاز شورش‌های منطقه‌ای و کشاکش رقیبان خانگی می‌پردازد. بخش سوم دوره اول حاکمیت شاهرخ است و به عوامل اصلی روی کار‌آمدن شاهرخ، تنش میان دو جناح (شاهرخ – سید‌محمد متولی) و سرنگونی شاهرخ پرداخته است. در بخش چهارم کتاب در سه فصل به جلوس شاه سلیمان ثانی و وقایع دوران او اشاره شده است. بخش پنجم کتاب دوره دوم حکومت شاهرخ است و در دو فصل شاهرخ و اختلافات خانوادگی و افشاریه و درانی‌ها را مورد بررسی قرار داده است. بخش ششم با تأملی بر افشاریه و قاجاریه در دو فصل، به آقامحمدخان و مسئله خراسان و فتحعلی‌شاه و آخرین بازماندگان افشاریه پرداخته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

آشنایی با منابع

بخش اول: خراسان

فصل اول: موقعیت جغرافیایی خراسان

فصل دوم: اوضاع سیاسی خراسان در دورۀ نادرشاه

بخش دوم: علیقلی‌خان (عادل‌شاه) و آغاز ستیزه‌های محلی

فصل سوم: اقدامات علیقلی‌خان پس از دستیابی به قدرت

فصل چهارم: آغاز شورش‌های منطقه‌ای

فصل پنجم: کشاکش رقیبان خانگی

بخش سوم: دورۀ اول حاکمیت شاهرخ

فصل ششم: عوامل اصلی روی کارآمدن شاهرخ

فصل هفتم: تنش میان دو جناح قدرت (شاهرخ، سیدمحمد متولی)

فصل هشتم: سرنگونی شاهرخ

بخش چهارم: حکومت شاه سلیمان ثانی

فصل نهم: پیشینۀ خانوادگی

فصل دهم: جلوس شاه سلیمان ثانی

فصل یازدهم: تضادهای ایلی و سقوط شاه سلیمان ثانی

بخش پنجم: دورۀ دوم حکومت شاهرخ

فصل دوازدهم: شاهرخ و اختلافات خانوادگی

فصل سیزدهم: افشاریه و درّانی‌ها

بخش ششم: افشاریه و قاجاریه

فصل چهاردهم: آقامحمدخان و مسئلۀ خراسان

فصل پانزدهم: فتحعلی‌شاه و آخرین بازماندگان افشاریه

ضمایم

کتاب‌نامه

تصاویر

نمایه