معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ناسیونالیسم به عنوان جنبش و ایدئولوژی، محصول عصر مدرنیسم در نیمۀ دوم قرن هجدهم در اروپا و آمریکا بود که در برساخت ملت‌ها و تکویت دولت ـ ملت‌های مدرن در جغرافیای سیاسی مشخص و مستقل، نیرویی مؤثر و قدرتمند بود. از ابتدای شروع فرایند ملت‌سازی بر بنیاد ناسیونالیسم در خصوص مفهوم ملت و عوامل شکل‌گیری آن دو برداشت ملت «قومی ـ فرهنگی» و ملت «سیاسی» وجود داشت. در روایت نخست، مفهوم ملت بر عوامل عینی از قبیل قومیت، زبان، دین و تاریخ استوار و با ازلی، ارگانیک و طبیعی‌انگاشتن مقولۀ ملت، پیوستن به آن امری ذاتی و غیرارادی تلقی می‌گردد. این مفهوم از ملت که در گفتمان ناسیونالیسم رومانتیک آلمانی و تفکرات نظریه‌پردازان آن ـ هردر و فیخته ـ تجلی یافت، در فرایند ملت‌سازی، تحت تأثیر ایدئولوژی نازیسم که بر بستری از نظریات نژادگرایانه و دیگرستیزی استوار بود، با افزودن مؤلفۀ نژاد و خون به مفهوم و روایت خود از ملت، خصلتی راسیستی، غیردمکراتیک، طردکننده و خشونت‌ورز و اقتدارگرا به خود گرفت. اما در برداشت دوم که بر مفهوم سیاسی از ملت استوار است، مؤلفۀ شکل‌گیری ملت و مفهوم آن بر حقوق شهروندی و تابعیت شهروندان از دولت ملی و برخاسته از ارادۀ آزاد آنان است. در این روایت از مفهوم ملت، رابطۀ سیاسی شهروندان نه بر اساس مؤلفه‌های قومی، زبانی یا دینی بلکه بر اساس حقوق سیاسی در قالب قرارداد اجتماعی همراه با حقوق و تکلیف یکسان جهت شهروندان تعیین می‌گردد.

ناسیونالیسم رومانتیک ایرانی که از اوایل دورۀ مشروطیت با آراء و افکار منورالفکرانی چون میرزا آقاخان کرمانی و میرزا فتحعلی آخوندزاده تبلیغ و ترویج و سپس در جریان تکوین دولت ملی مدرن در دورۀ رضاشاه به گفتمان مسلط و مشروعیت‌بخش به سلطنت پهلوی تبدیل شد، نسخۀ ایرانی ناسیونالیسم رومانتیک آلمانی بود. در ناسیونالیسم رومانتیک ایرانی با نگاه تخیلی و احساسی و تحت تأثیر مکتب رومانتیسم به تکوین هویت ملی ایرانی نگریسته می‌شد و مفهوم ملت بر اساس مشخصه‌هایی از قبیل نژاد آریایی، زبان فارسی، تقدیس رومانتیک تاریخ باستان و ساختن عصر طلایی از آن، و معرفی عرب، ترک و اسلام به عنوان «دیگری» ایارنیان استوار گردید.

در زمان حاضر و با گذشت چهار دهه از انقلاب اسلامی، ناسیونالیسم رومانتیک ایرانی در واکنش به ایدئولوژی دینی حاکم و وجود بحران مشروعیت ایدئولوژیک و هویتی در جامعه و همچنین تجربۀ حاکمیت اسلام سیاسی در قدرت، بار دیگر در قالب گفتمان ناسیونالیسم رومانتیک نوهخامنشی و نوناسیونالیسم ایران‌شهری به عنوان بدیل به جامعۀ ایرانی مطرح می‌شود و واضعان آن جهت گسترش گفتمان خود در جامعه و بسیج توده‌های ناراضی از وضعیت کنونی، مجدداً با ترویج تاریخ‌نگاری ایدئولوژیک و روایت اسطوره‌ای از گذشته که با خودبرتربینی و تعریف هویت ایرانی در تقابل و ستیز با «دیگری» همراه است، بهره‌برداری می‌کنند.

گذشته‌گرایی اسطوره‌ای و ایدئولوژیک در بازساخت گذشته و تاریخ و خودبرترپنداری و خودبزرگ‌بینی نسبت به دیگرانی که غیر به شمار می‌آیند و تقسیم انسان‌ها بین «ما» و «آنها» و کین‌توزی نسبت به «دیگری» همراه با زبان‌محوری که به جای توجه به کارکرد ارتباطی و میانجی زبان در انتقال پیام و تفکر، آن را تبدیل به ابزاری ایدئولوژیک و سیاسی جهت تبعیض و نژادپرستی می‌کند، مؤلفه‌های بنیادینی هستند که ایدئولوژی‌های غیرمداراگرایانه و تمامیت‌خواه همچون فاشیسم و ناسیونالیسم افراطی، پایه‌های فکری و سیاسی‌شان بر آنها استوار شده است.

در این نوشتار به آثار مخرب آفت‌های گذشته‌گرایی ایدئولوژیک، خودشیفتگی و خودبرترپنداری، دیگرستیزی و زبان‌محوری موجود در ناسیونالیسم رومانتیک ایرانی و تأثیر آن بر فرهنگ و انسجام اجتماعی و ملی جامعۀ ایرانی پرداخته می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: گذشته‌گرایی در ناسیونالیسم رومانتیک ایرانی

فصل دوم: خودشیفتگی در ناسیونالیسم رومانتیک ایرانی

فصل سوم: مفهوم «دیگری» در ناسیونالیسم رومانتیک ایرانی

فصل چهارم: زبان‌محوری یا ناسیونالیسم زبانی

نتیجه‌گیری

منابع