معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شهرهای ایران‌زمین در طول دوران تکوین و تحول خود در طی قرون متمادی دچار تغییرات و دگرگونی‌های بسیاری شده است؛ اما با وجود همۀ ناملایمات، روند تکامل ساختاری و تداوم حیات خود را طی نموده و در چارچوب مدلی از توسعه در انطباق با شرایط بوم و سرزمین خود دوباره سازمان و ساختار خود را بازشناخته و با سازمان اجتماعی درخور ادامۀ حیات داده‌اند. با شروع نوگرایی‌های ابتدای قرن و تغییرات اقتصادی اجتماعی دهه‌های سی و چهل و به‌ویژه شهرنشینی شتابان دهۀ پنجاه دچار ازجاکندگی و انقطاعی از گذشتۀ خود گشته و در چارچوب یک نظام برنامه‌ریزی کمی و بی‌توجه به روند توسعۀ تاریخی شهر، مسیر گسترش و توسعه‌ای متفاوت را طی نموده است. حاصل این انقطاع، گسست ساختاری، تنزل کیفیت زندگی، نابسامانی‌های فضایی ـ کارکردی، تخریب استخوان‌بندی و عناصر شاخص و سازندۀ هویت شهر و گسترش فقر شهری در گسترۀ وسیعی از شهرهای کشور شده است. به منظور پیشیری از تداوم این روند تنزل کیفی و دگرگونی‌های ساختاری از یک‌سو و ارائۀ راه‌حلی برای درمان زخم‌های وارد به شهر کهن، بازخوانی ایران‌شهر به عنوان الگوی پایدار در توسعۀ شهرهای کشور ضروری است.

بافت تاریخی شهرها، آثار گرانبهایی از تاریخ، فرهنگ و دانش معماری بومی‌اند که بخشی از هویت اجتماعی هر کشوری تلقی می‌شوند. در بافت‌های تاریخی، به لحاظ کمی کاربری مسکن بیشترین درصد را به خود اختصاص می‌دهد. مسکن سنتی ایران با برقراری ارتباطی شایسته با سبک زندگی و شرایط اجتماعی زمان خود همواره از مطلوبیت بالایی برخوردار بوده است؛ بنابراین بررسی کمی و کیفی مسکن سنتی ایران، ضمن معرفی معماری ارزشمند بومی، می‌تواند راهگشای معماران معاصر و علاقمندان باشد.

این کتاب تلاشی است برای خوانش اصول، مفاهیم و عناصر سازندۀ کهن‌شهر قم، یکی از شهرهای تاریخی و ارزشمند کشور که با وجود ویژگی‌های منحصربه‌فرد و عناصر ارزشمندش، مورد بی‌توجهی قرار گرفته است. خانه‌های تاریخی قم که در این کتاب بررسی و تحلیل شده‌اند، از نمونه‌های ارزشمند معماری همساز با اقلیم، معماری متناسب با شرایط و زمینه‌های فرهنگی اجتماع، در ترکیبی خلاقانه با زمین و هم‌آوا با آسمان و نیز معماری خلاق در شکل‌دهی به فضای زیستی در تأمین نیاز ساکنان است. 24 خانه‌ای که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته‌اند، هر کدام نمونه‌ای ارزشمند از تجسم کالبدی تفکرات و بنیان‌های نظری سازندگان این آثار ارزشمند هستند؛ بنابراین بازخوانی این عناصر ارزشمند باقی‌مانده، افزون بر معرفی این ویژگی‌ها، سندی قابل ارائه را فراهم می‌کند تا نسل‌های آتی بتوانند با خوانش مجدد این آثار، معماری با هویت و منطبق با اصولی را برای کشور و به‌ویژه شهر قم خلق کنند.

خانه‌های معرفی و بررسی‌شده در این کتاب، متعلق به دورۀ قاجار و پهلوی هستند. همسازی با اقلیم سخت و خشن شهر قم از ویژگی‌های کلی خانه‌های سنتی این شهر است. جهت‌گیری مناسب و ایجاد فضاهای سایه‌دار، حیاط‌های عمیق با باغچه‌های سرسبز و حوض‌های پرآب در میان آن، بهره‌گیری از فضای نیمه‌باز ایوان و استفاده از بادگیر در قسمت تابستان‌نشین خانه از جمله تمهیداتی است برای هماهنگی با اقلیم در خانه‌های قم دیده می‌شود. معرفی هر خانه با بیان ویژگی‌های کلی آغاز شده است: کروکی محل قرارگیری در شهر، مساحت و جهت‌گیری ساختمان. جهت‌گیری مناسبت ساختمان یکی از اصول معماری سنتی ایران است که به آن «رون» گفته می‌شود و به وضعیت حرکت خورشید و جهت تابش نور آن، جهت وزش بادهای مختلف و وضعیت زمین و دسترسی بنا بستگی دارد. سه «رون» مرسوم در معماری سنتی ایران در خانه‌های مورد بررسی استفاده شده که عبارتند از: رون راسته (امتداد شمال شرقی ـ جنوب غربی)، رون اصفهانی (امتداد شمال غربی ـ جنوب شرقی) و رون کرمانی (امتداد شرقی ـ غربی).

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

خانۀ حاکم قم

خانۀ بروجردی

خانۀ توکلی

خانۀ جنتی

خانۀ چاوشی

خانۀ حائری

خانۀ حرم‌پناهی

خانۀ حائری خانم‌بالا

خانۀ دربهشتی

خانۀ روحانی (سیدباقر)

خانۀ روحانی (سیدصادق)

خانۀ زند

خانۀ سرکشیک‌زاده

خانۀ سلامت

خانۀ شاکری

خانۀ ضاد

خانۀ طهماسبی

خانۀ فیض

خانۀ گلپایگانی

خانۀ لاجوردی‌زاده

خانۀ موحدی

خانۀ مولوی

خانۀ نیازمند

خانۀ یزدان‌پناه

جمع‌بندی

منابع و مآخذ