معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بخش درخور توجهی از میراث ارزشمند زبان و ادبیات فارسی، متعلق به ادبیات شیعی است که متأسفانه تاکنون به دلایل سیاسی و اجتماعی، همچنین حوادث مورد توجه قرار نگرفته و قدر آن ناشناخته و دور از انظار باقی مانده است.

از عصر پیامبر شعرخوانی در زمینۀ دین و مذهب مرسوم بوده است. شاعران معتقد به باورهای دینی، هم در ادبیات عرب و هم در ادبیات فارسی به منقبت‌گویی و مرثیه‌سرایی می‌پرداختند؛ اما با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی هر دوره، این جریان دچار جزرومدهایی شده است.

یکی از قدیمی‌ترین شاعران شیعه‌مذهبی که با صراحت تمام به منقبل اهل بیت (ع) پرداخته، کسائی (341 ـ 390 ق) است. همچنین مثنوی «علی‌نامه» کهن‌ترین منظومۀ مفصل فارسی در ادبیات شیعی بوده که از سدۀ پنجم باقی مانده است. به این ترتیب روشن می‌شود شاعران فارسی‌زبان ایرانی که از پیروان تشیع بودند، با توجه به آثاری که از آنان برجای مانده است، به مدح و منقبت پیامبر و ائمۀ اطهار می‌پرداخته و به خلق آثار مذهبی کوشش داشته‌اند.

در این کتاب یکی از شاعران شیعه‌مذهبی آیین‌سرا انتخاب شده و گزیده‌ای از اشعار او معرفی گردیده است. آذری اسفراینی (م 866 ق) یکی از ادیبانی است که بیشتر قصاید و ترکیب‌بندهای خود را به اهل بیت (ع) اختصاص داده است. سبک گفتار این سخن‌سرا مورد توجه شاعرانی چون محتشم کاشانی و فصیحی، شاعر هم‌عصر او قرار گرفته که این خود بر توانمندی آذری و مؤثربودن سبک سخن‌سرایی او خبر می‌دهد.

فخرالدین حمزة بن علی ملک بن حسن طوسی اسفراینی، شاعر، عارف و مورخ پارسی‌گوی شیعی در آذرماه حدود سال‌های 782 ـ 784 قمری در اسفراین زاده شد. وی از آغاز جوانی به سرودن شعر پرداخت و چون ولادتش در ماه آذر بود، «آذری» تخلص می‌کرد. آنچه از نوشته‌های خود آذری و تذکره‌ها استنباط می‌شود، این است که خاندان او از رجال دربار تیموری بوده و او نیز در دوره‌ای به سبب شهرتش به دربار تیموری راه یافته است. آذری در حدود سال 836 قمری از هندوستان به ایران بازگشت و به اسفراین آمد و قناعت پیشه کرد و فارغ از دنیاداری، سی سال بر سجادۀ طاعت نشست. او سرانجام در 82 سالگی درگذشت و در مدرسه‌ای در شارستان اسفراین به خاک سپرده شد. از آثار او می‌توان به این موارد اشاره کرد: بهمن‌نامه، جواهر الاسرار، مرآت، طغرای همایون، لیلی و مجنون، دیوان اشعار.

یکی از شاعرانی که از ترکیبات و مضامین آذری استفاده کرده، محتشم کاشانی است که در ترکیب‌بند دوازده‌گانۀ خود از ترکیب‌بند آذری که در مصیبت سیدالشهدا (ع) سروده، استفاده کرده است. از جمله معاصران شیخ آذری به این افراد می‌توان اشاره کرد: علی شهاب ترشیزی، مولانا معین‌الدین جوینی، ابواسحاق شیرازی، باباسودایی ابیوردی، بساطی سمرقندی، امیرشاهی سبزواری، مولانا یحیی سیبک، مولانا سلیمی تونی و .... .

آذری که گاه در پایان اشعارش به جای نام خود، «حمزه» را تخلص می‌کرد، میان هم‌عهدانش از جمله شاعران بزرگ دانسته می‌شد و محل اعتقاد و احترام معاصر خویش، به‌ویژه شاهزادگان تیموری و بهمنی هندوستان بوده است. آذری در غزل‌های خود به جواب‌گویی استادان قرن هفتم و هشتم مانند سعدی، امیرخسرو دهلوی و حافظ مبادرت می‌کرد. بعضی مانند خواجه احمد مستوفی او را امیرخسرو دهلوی ثانی دانسته‌اند.

سبک آذری در بیان، نحوۀ خلق مضامین و اهتمام به ایراد صنایع لفظی به رسم اهل زمان، همگی تابع همان اختصاصاتی است که در شعر گویندگان مهم اواخر قرن هشتم دیده می‌شود. غزلیاتش معمولا حتی اگر ظاهر عاشقانه نیز داشته باشد، مشتمل بر اندیشه‌های عرفانی است. یکی دیگر از سازوکارهای شاعر این است که در حین منقبت‌سرایی و ترغیب مخاطب به تولای اهل بیت، از پند و اندرز مخاطب نیز غافل نمی‌ماند و ادبیات تبلیغی ـ مذهبی را هرجا که لازم بداند، به سمت‌وسوی ادبیات تعلیمی پیش می‌برد. آذری در بسیاری از ابیات، آیات قرآنی را با وجود اهل بیت گره زده است. این امر نشان می‌دهد که شاعر آگاهی‌های بسیاری از تفاسیر قرآنی داشته و مانند برخی شعرا تنها به استفاده از ظاهر آیات و به‌کاربردن آیات مرسوم در ادبیات بسنده نکرده است.

در این کتاب، گزیده‌ای از اشعار آذری اسفراینی بر اساس دیوان چاپی ایشان، آورده شده است. در این گزیده اشعاری که قوت ادبی داشتند با محوریت ادبیات شیعی، مدنظر بوده و اشعار شاخص از نظر محتوایی و ادبی از هر قالب شعری که مورد توجه شاعر بوده، انتخاب شده است. بنابراین از 34 قصیدۀ دیوان، 20 قصیده، از سه ترکیب‌بند، یک مورد و از 469 غزل، هفت غزل آمده است. ابیاتی که درک آنها برای مخاطب دشوار به نظر می‌رسید و نیز مواردی که دارای نکات ارزشمند ادبی یا اشارات قرآنی و حدیثی بودند، بعد از هر شعر شرح شده است. همچنین ابیاتی که ایراد وزنی داشتند، توشیح داده شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

* اشعار ولایی

قصاید توحیدی

قصاید علوی

قصاید رضوی

سایر اشعار ولایی

غزلیات

* نمایه‌ها

* منابع

* فهرست تفصیلی