معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سلطان سلیم اول در دورۀ کوتاه حکومت خود به سبب تحرکات نظامی پیروزمندانه‌ای نظیر پیروزی در نبرد چالدران، پیروزی بر ممالیک مصر و برچیدن حکومت آنان، و نیز چیرگی بر ملوک ذوالقدر، در زمرۀ قدرتمندترین سلاطین آل عثمان قرار دارد و بخش زیادی از گستردگی قلمرو عثمانیان و اقتدار آنان به سبب اقدامات این سلطان بوده است. اما سلیم یاووز با وجود قدرت‌نمایی و لشکرکشی‌های پیروزمندانۀ خارجی، با بحران مشروعیتی مواجه بود که تقریباً تمام اقدامات داخلی و خارجی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد و این تأثیرگذاری چندان بود که سلیمان قانونی ـ جانشین او ـ نیز با چالش بزرگی در مشروعیت حکومت مواجه شد. بحران مشروعیت حکومت سلیم اول به اقدامات او در کسب تاج و تخت باز می‌گردد.

در دورۀ سلیم اول و سلیمان باشکوه، مؤلفانی نظیر خواجه سعدالدین افندی، اسحاق چلبی، ادریس بدلیسی به همراه فرزندش محمد دفتردار، شکری بدلیسی، کمال پاشازاده، جلال‌زاده مصطفی قوجه نشانچی، محیی، سجودی و .... به نگارش سلیم‌نامه دست زدند و سبب پدیدارشدن گونه‌ای از تاریخ‌نگاری در دورۀ عثمانیان شدند؛ هرچند بیشتر این آثار بعد از مرگ سلیم اول و با حمایت و توصیۀ سلیمان قانونی به نگارش درآمدند. از میان مهم‌ترین سلیم‌نامه‌ها می‌توان به غزوات سلطان سلیم نوشتۀ قاضی‌زادۀ اردبیلی اشاره کرد که تاکنون مغفول مانده بود و تنها یک نسخه از آن به دست رسیده است.

تاریخ‌نویسی به فارسی در دورۀ سلیم اول و سلیمان قانونی مورد توجه بود. تحولات مضمونی و سبکی در نوشته‌های تاریخی عثمانی به زبان فارسی، عیناً در تواریخ ترکی نفوذ و بروز یافت و تألیفات فارسی جایگاهی ممتاز یافته بود. با وجود این تا اواخر سدۀ دهم قمری، تغییرات عمده‌ای در جهت‌گیری‌های فرهنگی دربار عثمانی ظهور یافت؛ چنان‌که ناگهان از اشتیاق به زبان فارسی کاسته شد و زبان ترکی، زبان غالب گردید. تواریخ فارسی در تاریخ‌نگاری عثمانیان عصر متقدم، جایگاه مهمی کسب کرده بودند و با وجود اینکه در مقابل تاریخ‌نویسی ترکی در اقلیت قرار داشتند، اما حدود یک‌ششم از آثار عثمانیان از آغاز قرن نهم تا پایان سدۀ دهم هجری به زبان فارسی پدید آمده است. این آثار عمدتاً از سوی مهاجران ایرانی نوشته شده که تحت دربار عثمانی بودند و در انتقال سنت‌های ادبی و نیز گنجینه‌های ارزشمندی از داده‌های دست‌اول از ایران به عثمانی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کرده‌اند. یکی از این مهاجران قاضی‌زادۀ اردبیلی است که افزون بر ترجمۀ فارسی «وفیات الاعیان» ابن خلکان به دستور سلطان سلیم، «غزوات سلطان سلیم» را به فارسی نگاشته است که می‌تواند در فن نگارش فارسی به «هشت بهشت» ادریس بدلیسی پهلو زند.

در سدۀ دهم با برآمدن صفویان شیعه‌مذهب در مجاورت حکومت عثمانی که بر اسلام سنی تأکید می‌کرد، برخورد نظامی میان این دو حکومت پیش‌بینی‌شدنی بود. برخوردی که در سال 920 قمری در چالدران به وقوع پیوست و نتایج متعددی برای دو حکومت دربر داشت. در کنار برآیندها و پیامدهای متعددی که نبرد چالدران برای دو حکومت عثمانی و صفوی داشت، کوچ اجباری و اسارت نخبگان ایرانی حاضر در تبریز یکی از نتایجی بود که در تقویت ابهاد مختلفی فرهنگی، هنری و تاریخ‌نویسی حکومت عثمانی تأثیرگذار بود. یکی از این اسیران، قاضی‌زادۀ اردبیلی بود. ظهیرالدین کبیر بن اویس از ایرانیان اسیر در قلمرو عثمانی بود که به سبب قاضی‌بودن پدرش، شیخ کبیر، به قاضی‌زاده شهره شده است. گزارش‌های موجود به اسارت او پس از نبرد چالدران اشاره دارد؛ بنابر این گزارش‌ها، او دانش‌آموختۀ ایران بود و هنگامی که سلطان سلیم اول وارد تبریز شد، قاضی‌زاده را اسیر کرد و با مقرری روزانه 80 آقچه، به استانبول کوچاند.

قاضی‌زادۀ اردبیلی به سبب احترامی که نزد سلیم اول داشت، به عنوان مورخ لشکرکشی سلیم به مصر حاضر بود؛ اما در دورۀ سلیمان قانونی و در سال 930 قمری با احمد پاشا ـ نایب‌السلطنۀ مصر ـ دست به شورش زد و کشته شد. مهم‌ترین اثر قاضی‌زاده، کتاب تاریخ او در خصوص تسخیر مصر به دست سلیم اول است که خود از نزدیک شاهد وقایع و مسئول نگارش این رویدادها بوده است.

«غزوات سلطان سلیم» به شمارۀ 825 در کتابخانۀ حاجی سلیم آغا در استانبول قرار دارد که داری 237 برگ به زبان فارسی و به قلم نسخ است. این اثر که دربارۀ حملۀ عثمانی به مصر نگاشته شده، نویسنده در آن با نثری مشابه «هشت بهشت» ادریس بدلیسی دست به قلم شده است. اثر قاضی‌زاده به سبب آنکه مؤلف در لشکر فاتح مصر حضور داشته و وقایع را از نزدیک مشاهده و ثبت کرده است، می‌توان مهم‌ترین منبع در باب فتح مصر قلمداد کرد و حتی بر «بدائع الزهور فی وقائع الدهور ابن ایاس» برتری دارد.

از ویژگی‌های این اثر می‌توان به نثر قوی و سرشار از سجع و آرایه‌های ادبی، اشعار فارسی و عربی، احادیث، توصیف‌های بسیار زیبا، به‌کار بردن امثال عربی و آیات قرآنی، توصیف منازل و شهرهای طول مسیر با جزئیات فراوان، استفاده از اصطلاحات حکومت‌داری، پرداختن مفصل به نبرد مرج دابق و نبردهای متعدد سلیم با طومان‌بای، ذکر نام بسیاری از صاحبان مناصب، امرای نظامی و شخصیت‌های برجسته همراه با معرفی تکمیلی برخی از آنان و ذکر مناصب ممالیک اشاره کرد که با برخورداری از نثر منشیانه و گاه بسیار ثقیل، پیرو تاریخ «هشت‌بهشت» بدلیسی بوده است.

قاضی‌زاده که در مسیر تاریخ‌نویسی عثمانی حرکت کرده و یکی از سلیم‌نامه‌نویسان عثمانی است، از سوی سلطان ضدشیعی و ضدایرانی عثمانی به امر تاریخ‌نویسی گمارده شد؛ اما به شکل زیرکانه‌ای گرایش‌های خود را که قطعاً مطلوب سلطان نبوده، در اثر خود بازتاب داده است؛ این گرایش‌ها در دو بخش ایران‌دوستی و شیعی‌گری و به اشکال مختلفی در نگارش تاریخ فتح مصر و شام گنجانده شده است. گرایش‌های ایرانی او در نحوه و میزان اشاره به ایران و جغرافیای آن بازتاب یافته، چنان‌که میزان اشارۀ او به نام ایران و هم‌خانواده‌های آن (37 مرتبه) نسبت به عثمانی (10 مرتبه شامل همۀ مشتقات و هم‌خانواده‌ها) حدود چهاربرابر را شامل می‌شود.

این کتاب اخبار عثمانی را از هفتم ربیع الاول سال 922 تا بازگشت سلیم به استانبول در پنجم جمادی الاول سال 924 دربر می‌گیرد و احتمالاً بعد از بازگشت از مصر در سال 925 و در شهر استانبول به پایان رسیده است؛ گرچه متن کتاب از ثبت و ضبط گزارش‌ها طی حضور در جریان نبرد و لشکرکشی حکایت دارد.

فهرست مطالب کتاب:

پیشکش

پیش‌گفتار

مقدمۀ مصحح

غزوات سلطان سلیم

نمایۀ اعلام، اماکن، اصطلاحات و مناصب

فرهنگ اصطلاحات و تعابیر

منابع مقدمه

منابع تصحیح